Skalę problemu potęgują zarówno skutki zdrowotne, jak i ekonomiczne – pacjenci narażeni są na utratę zdrowia, a nawet życia, natomiast budżety państw muszą ponosić ogromne koszty leczenia ofiar fałszywych preparatów oraz utraty wpływów podatkowych. Amerykański think tank National Crime Prevention Council, zajmujący się transnarodową przestępczością, na swojej stronie w listopadzie 2024 r. pisał, że podrabianie leków może wkrótce stać się jedną z najszybciej rozwijających się branż przestępczych na świecie.

Szacuje się, że zyski „branży” podrabianych leków podwoiły się od 2005 roku. Podrobione leki często zawierają nie tylko bezużyteczne, nieterapeutyczne składniki, ale również substancje niebezpieczne i toksyczne – co do tej pory spowodowało setki tysięcy zgonów na całym świecie. Zyski ze sprzedaży podrabianych leków obecnie przyćmiewają dochody ze sprzedaży heroiny i kokainy, co przyciąga zorganizowaną przestępczość oraz terrorystów poszukujących funduszy na finansowanie kolejnych nielegalnych działań. Ponadto pojawiają się obawy, że rosnąca wiedza fałszerzy, w połączeniu z zaangażowaniem przestępców i terrorystów, może stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego ze względu na możliwość użycia trucizn lub środków biologicznych. Według jednego z raportów – rosyjska mafia, kolumbijskie kartele narkotykowe, chińskie triady oraz meksykańskie gangi są zamieszane w produkcję i handel podrabianymi lekami, podobnie jak islamskie ugrupowania terrorystyczne.

Medyczny portal Reply.com pisał w 2024 roku, że fałszywe leki osiągnęły taki poziom wyrafinowania, iż wiele z nich jest niemal nie do odróżnienia od oryginałów. Zorganizowane siatki przestępcze zarabiają ogromne pieniądze przy stosunkowo niewielkich nakładach na produkcję i dystrybucję tych preparatów. Przestępcy zyskują poczucie bezpieczeństwa, działając niemal bezkarnie w miejscach, gdzie brakuje skutecznych przepisów ochronnych, efektywnego egzekwowania prawa i odpowiednich środków zaradczych. W niektórych rejonach świata podróbki podstawowych leków, które nie spełniają norm, generują większe przychody dla zorganizowanych sieci przestępczych, niż handel nielegalnymi narkotykami rekreacyjnymi, prostytucja czy handel ludźmi. W rezultacie cierpią ludzie, podczas gdy przestępcy czerpią ogromne zyski kosztem swoich ofiar, jednocześnie rozwijając swoje nikczemne sieci.

Przestępczość farmaceutyczna – globalne zagrożenie

Przestępczość farmaceutyczna stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia publicznego na całym świecie. Handel podrabianymi i nielegalnymi produktami leczniczymi to zjawisko o zasięgu globalnym, które dotyka wszystkie kraje – od punktów produkcji, przez tranzyt, aż po rynki docelowe. Pacjenci nieświadomie narażają swoje zdrowie, a nawet życie, przyjmując produkty medyczne, które zostały zmodyfikowane, podrobione, niewłaściwie przechowywane lub których termin ważności upłynął.

Gwałtowny wzrost liczby oszustw związanych z wyrobami medycznymi nastąpił w czasie pandemii COVID-19. Braki w dostawach oraz presja społeczna doprowadziły do zwiększonej sprzedaży fałszywych testów diagnostycznych, nieautoryzowanych szczepionek i środków ochrony osobistej. Zmiany te wpłynęły na rozwój międzynarodowych siatek przestępczych, które specjalizują się w błyskawicznym wprowadzaniu na rynek wszelkiego rodzaju podróbek. Po osłabieniu pandemii przestępcze sieci nadal dostosowują się do nowych trendów i wahań rynkowych. Rosnące niedobory leków w wielu państwach członkowskich, w tym tych kluczowych dla pacjentów, nieustannie napędzają czarny rynek farmaceutyczny.

Globalny rynek fałszywych farmaceutyków rośnie równolegle z rosnącym zapotrzebowaniem na leki oraz intensyfikacją handlu w Internecie. Z jednej strony wzrasta świadomość pacjentów dotycząca profilaktyki i leczenia wielu chorób, z drugiej jednak łatwy dostęp do nielegalnych źródeł – w tym do tzw. dark webu – umożliwia przestępcom coraz skuteczniejsze omijanie tradycyjnych kanałów kontroli.

Według brytyjskiej Agencji Regulacyjnej ds. Leków i Produktów Opieki Zdrowotnej (MHRA) – jak podaje portal Health Tech World – w 2024 roku skonfiskowano aż 17 milionów dawek nielegalnych leków. Wartość przechwyconych produktów przekroczyła 40 mln funtów, a blokada ponad 1500 stron internetowych oraz kont w mediach społecznościowych uniemożliwiła przestępcom osiągnięcie zysku sięgającego 7,5 mln funtów.

Operacja SHIELD (2023–2024), koordynowana przez Europol, udowodniła ponadnarodowy charakter problemu podrabiania leków. W akcji uczestniczyły organy ścigania, sądowe, celne oraz medyczne z 30 krajów na trzech kontynentach. Rezultatem było m.in. zatrzymanie 296 osób oraz skonfiskowanie towarów o łącznej wartości przekraczającej 64 mln euro. Warto zauważyć, że proceder ten nie ogranicza się wyłącznie do państw rozwijających się czy rynków wschodzących – fałszywe leki trafiają również do krajów wysoko rozwiniętych, takich jak Wielka Brytania, Stany Zjednoczone czy Szwajcaria, gdzie regularnie odnotowuje się konfiskaty dużych partii nielegalnych medykamentów.

Nielegalna produkcja i główne kierunki przemytu

Sieć informacyjna SWI swissinfo.ch pisała w lipcu 2024 r., że podrabiane leki są często produkowane w prowizorycznych laboratoriach, w których nie przestrzega się żadnych standardów bezpieczeństwa ani higieny. W produkcji stosuje się tanie, a nierzadko także toksyczne składniki, co znacząco zwiększa ryzyko dla pacjentów. Choć Indie są uznawane za największego eksportera leków generycznych (a niekiedy także podróbek), to Turcja, Ukraina i Egipt ostatnio wysuwają się na czoło listy krajów będących głównym źródłem fałszywych produktów.

Badania przeprowadzone w 2023 roku przez laboratorium MSD w Schachen (Szwajcaria) wykazały, że większość z 278 przeanalizowanych podrobionych preparatów pochodziła właśnie z tych trzech państw. Sieci przestępcze często pozyskują oryginalne leki poprzez kradzieże z magazynów, fałszywe recepty lub współpracę z nieuczciwymi farmaceutami. Oryginalne opakowania i preparaty są następnie mieszane z podróbkami i ponownie wprowadzane do obrotu, co jeszcze bardziej utrudnia rozpoznanie, czy mamy do czynienia z legalnym produktem.

Dokładne dane dotyczące łącznej liczby fałszywych leków i szczepionek obecnych na światowym rynku nie są dostępne, jednak według Pharmaceutical Security Institute – organizacji skupiającej 40 największych firm farmaceutycznych – odnotowano wzrost o 38 proc. w handlu podrobionymi lekami w 137 krajach w latach 2016–2020. Tylko w okresie 2021–2022 zgłoszono 10 proc. wzrost liczby incydentów przestępczości farmaceutycznej, w tym dotyczących podrabianych leków. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) podaje, że około 10 proc. produktów medycznych dostępnych na rynkach krajów rozwijających się jest podrabianych lub nie spełnia obowiązujących norm. Eksperci twierdzą, że podane liczby stanowią jedynie wierzchołek góry lodowej.

Z tegorocznego raportu Europolu wynika, że grupy przestępcze zajmujące się tym procederem tworzą sieciowy ekosystem, w którym współpraca przebiega płynnie i przypomina struktury biznesowe. Powszechnie wykorzystywany jest model usług przestępczych na żądanie (crime-as-a-service), obejmujący ekspertów technicznych, prawnych i finansowych, którzy ułatwiają realizację nielegalnych operacji. Działalność tych grup ma charakter międzynarodowy – ich członkowie angażowani są w różne etapy przestępczego procesu, rozproszeni na wielu trasach operacyjnych. Nadużywanie legalnych struktur biznesowych oraz kanałów dystrybucji internetowej zapewnia sprawcom wysoki poziom anonimowości. Pomimo skutecznych działań organów ścigania w UE, przestępcze organizacje oraz ich struktury pozostają trudne do całkowitego wyeliminowania, głównie ze względu na ograniczoną wiedzę na temat tożsamości sprawców.

Internet stał się kluczowym kanałem dystrybucji podrabianych leków. Serwisy społecznościowe, fałszywe strony wyglądające niemal identycznie jak legalne apteki oraz dark web umożliwiają przestępcom stosunkowo bezpieczne docieranie do szerokiego grona odbiorców. Organy ścigania zauważają, że zamykanie nielegalnych platform jest często działaniem doraźnym – w krótkim czasie w sieci pojawiają się kolejne strony oferujące fałszywe farmaceutyki.

Najczęściej podrabiane produkty

Z raportu Europolu oraz danych Brytyjskiej Agencji Regulacyjnej ds. Leków i Produktów Opieki Zdrowotnej wynika, że wśród fałszerzy szczególną popularnością cieszą się:

1. Leki na zaburzenia erekcji Ze względu na duży popyt oraz wstydliwy charakter dolegliwości, pacjenci często poszukują sposobu na zakup tych preparatów poza kontrolą lekarza.
2. Leki przeciwbólowe, uspokajające i nasenne Na te produkty nieustannie rośnie zapotrzebowanie wśród osób szukających szybkiej ulgi w bólu, stanach lękowych czy bezsenności.
3. Syntetyczne opioidy (np. tramadol, fentanyl) Ich nielegalna produkcja i dystrybucja generują ogromne zyski, przy jednoczesnym wysokim ryzyku dla zdrowia i życia pacjentów.
4. Substancje dopingujące Fałszywe sterydy anaboliczne oraz hormony cieszą się rosnącą popularnością wśród osób dążących do szybkiej poprawy wyglądu i wyników sportowych.
5. Leki przeciwnowotworowe i przeciwcukrzycowe Ze względu na wysokie koszty i ograniczoną dostępność, pacjenci, chcąc zmniejszyć wydatki, padają ofiarami oszustw, kupując fałszywe preparaty, które nierzadko zagrażają ich życiu.

Zagrożenia dla zdrowia publicznego i gospodarki

Wśród najczęściej wymienianych zagrożeń związanych z nielegalnymi lekami wskazuje się na skutki zdrowotne. Fałszywe leki mogą zawierać niewłaściwe dawki substancji czynnej, a nawet domieszki toksyczne (np. metale ciężkie). Zamiast leczyć chorobę, prowadzą do pogorszenia stanu zdrowia, grożąc zatruciem, a w skrajnych przypadkach – śmiercią. Kolejnym istotnym zagrożeniem są straty finansowe i gospodarcze. Przedsiębiorstwa farmaceutyczne oraz państwowe systemy opieki zdrowotnej tracą miliardy dolarów rocznie, co przekłada się na mniejsze wpływy z podatków i ograniczone środki na rozwój nowych leków. Dodatkowo, koszty leczenia pacjentów poszkodowanych przez podrobione produkty obciążają budżety publiczne.

Zauważalny jest także wzrost przestępczości zorganizowanej. Zyski z handlu podrabianymi lekami – według National Crime Prevention Council – przewyższają dochody z handlu narkotykami takimi jak heroina czy kokaina. Proceder ten przyciąga mafie, kartele narkotykowe oraz organizacje terrorystyczne, które mogą wykorzystywać uzyskane fundusze do finansowania kolejnych nielegalnych działań. Wśród zagrożeń wymienia się także naruszenie zaufania pacjentów. Ujawniane w mediach przypadki ciężkich powikłań lub zgonów wynikających ze stosowania fałszywych leków powodują utratę zaufania do systemu opieki zdrowotnej i producentów farmaceutyków. Pacjenci zaczynają sięgać po inne, często niezweryfikowane produkty lub rezygnują z leczenia.

Perspektywy na przyszłość i rekomendacje

• Konwencja Medicrime Konwencja Rady Europy o podrabianiu produktów leczniczych (Medicrime) to pierwszy międzynarodowy traktat zobowiązujący państwa do penalizacji produkcji i wprowadzania do obrotu fałszywych medykamentów. Traktat wszedł w życie w 2016 roku, a od tego czasu coraz więcej krajów przyjmuje stosowne regulacje oraz współpracuje z międzynarodowymi organami w celu koordynacji działań operacyjnych i śledczych.
• Edukacja społeczeństwa Wzmocnienie kampanii informacyjnych i zapewnienie rzetelnych informacji dla pacjentów stanowi jedno z najskuteczniejszych narzędzi w walce z handlem podróbkami. Zakup leków w legalnych aptekach (stacjonarnych oraz internetowych posiadających oficjalny certyfikat) oraz konsultacja z lekarzem w razie wątpliwości to podstawowe zasady profilaktyki.
• Zaawansowane technologie identyfikacyjne Choć już dziś stosuje się hologramy, unikalne kody seryjne oraz systemy śledzenia (track & trace), rosnące znaczenie zyskują także technologie takie jak blockchain czy druk 3D. Z jednej strony mogą one ułatwić wykrywanie fałszywych produktów, z drugiej – przestępcy również wdrażają coraz nowsze narzędzia, co wymaga ciągłego rozwoju metod zabezpieczeń.
• Współpraca międzynarodowa Handel podrabianymi lekami przekracza granice państw, dlatego kluczowe jest zacieśnianie współpracy między organami ścigania, instytucjami zdrowotnymi oraz służbami celnymi. Wzajemna wymiana informacji, wspólne operacje (takie jak akcja SHIELD) oraz międzynarodowe bazy danych dotyczące fałszywych produktów są niezbędnymi elementami walki z przestępczością farmaceutyczną.
• Ujednolicenie przepisów Ważnym krokiem w Unii Europejskiej była Dyrektywa 2011/62/UE dotycząca zapobiegania wprowadzaniu sfałszowanych produktów leczniczych do legalnego łańcucha dystrybucji. Mimo to nadal występują rozbieżności w sposobie jej wdrażania w poszczególnych krajach. Konwencja Medicrime może stanowić punkt odniesienia dla dalszych działań na skalę globalną.

Wprowadzenie do obrotu podrabianych leków stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia publicznego, bezpieczeństwa ekonomicznego oraz stabilności społecznej. Rynek ten rozwija się w zawrotnym tempie, przyciągając uwagę zorganizowanych grup przestępczych, które wykorzystują luki prawne, słaby nadzór i naiwność nieświadomych konsumentów. Olbrzymie zyski, sięgające setek miliardów dolarów rocznie, sprawiają, że walka z tym procederem jest niezwykle trudna.

Nadrzędną metodą skutecznego zwalczania tego procederu jest wielopoziomowe podejście, obejmujące:

• Intensywną współpracę organów ścigania, służb celnych, agencji antydopingowych oraz producentów leków,
• Edukację pacjentów i profesjonalistów medycznych w zakresie rozpoznawania fałszywych produktów,
• Stosowanie nowoczesnych technologii zabezpieczeń i identyfikacji leków,
• Efektywne i spójne przepisy międzynarodowe, oparte na konwencjach takich jak Medicrime.

Nielegalny obrót podrabianymi lekami to jedno z najpoważniejszych współczesnych zagrożeń – nie tylko ze względu na ogromne straty finansowe, ale przede wszystkim z powodu realnego zagrożenia dla zdrowia publicznego. Fałszywe produkty, często niemal nieodróżnialne od oryginałów, narażają pacjentów na ryzyko zatrucia, poważnych komplikacji zdrowotnych, a nawet śmierci. Dochodowy charakter tego procederu przyciąga zorganizowane grupy przestępcze, które wykorzystują nowoczesne technologie oraz luki w systemie nadzoru, infiltrując legalne łańcuchy dostaw w celu osiągnięcia jeszcze większych zysków.

Kluczowe w walce z tym procederem są międzynarodowa współpraca organów ścigania, skuteczne egzekwowanie przepisów oraz szeroko zakrojona edukacja społeczeństwa. Tylko skoordynowane działania na poziomie krajowym i międzynarodowym mogą ograniczyć skalę nielegalnego obrotu podrabianymi lekami oraz zminimalizować negatywne konsekwencje dla zdrowia i życia ludzi na całym świecie.