Współczesne realia pokazują, że dawne wzorce, wywodzące się z czasów zimnej wojny, uległy erozji. Wzrosło znaczenie aktorów niepaństwowych, a konflikty ewoluują w stronę hybrydowych operacji prowadzonych w tzw. szarej strefie. W związku z tym – jak podkreśla Shane McNeil, w tekście „Gray Zone Warfare: How Counterintelligence Must Adapt to Modern Threats” – rola kontrwywiadu musi zostać zredefiniowana i dostosowana do nowych realiów.

Z kolei prof. Khalid Mohamed Alqahtani, w publikacji „Modern Counter-IntelligenceSocial” podkreśla kluczowe znaczenie kontrwywiadu dla zapewnienia bezpieczeństwa, stabilności psychicznej społeczeństwa oraz wczesnego wykrywania wrogich zamiarów, zanim zostaną one zrealizowane. Zwraca też uwagę na narastające wyzwania w tej dziedzinie oraz konieczność sprostania im poprzez systematyczne doskonalenie, sprawne zarządzanie i wykorzystanie nowoczesnych technologii. Takie podejście może uczynić kontrwywiad punktem odniesienia dla bieżących i przyszłych działań, obejmujących zarówno planowanie, jak i operacje terenowe. Zwraca on uwagę, że badania wskazują, iż kontrwywiad to jedna z najstarszych dziedzin, nierozerwalnie związana z powstawaniem społeczeństw i pojawianiem się konfliktów między nimi.

Od zarania dziejów władcy potrzebowali stosownych informacji, aby skutecznie planować, zarządzać zasobami, stawiać czoła wyzwaniom i neutralizować wrogie działania. W przeszłości zdobywanie informacji opierało się na umiejętnościach ludzi oraz wykorzystywaniu psychologicznych słabości do werbunku agentów. Komunikacja była prymitywna – używano np. gołębi pocztowych czy atramentów sympatycznych – jednakże we wszystkich epokach dążono do perfekcji w dziedzinie ukrycia, kamuflażu i dezinformacji.

Wraz z rozwojem technologii pojawiły się nowe formy prowadzenia działań kontrwywiadowczych. Urządzenia łączności przewodowej i bezprzewodowej, kody, szyfry, nowoczesne kanały komunikacji, smartfony oraz systemy inwigilacji w cyberprzestrzeni zasadniczo zmieniły oblicze kontrwywiadu. Obecnie stosuje się także sztuczną inteligencję i zaawansowane techniki cyberszpiegostwa.

Prof. Khalid Mohamed Alqahtani podkreśla, że niezwykle szybki rozwój technologii nakłada na kontrwywiad konieczność stałego podnoszenia kompetencji, aby móc skutecznie przeciwstawić się państwom dysponującym rozbudowanym zapleczem technologicznym i chronić narodowe interesy. Podstawą każdej oceny wrogich zamiarów są precyzyjne, wiarygodne i aktualne informacje. Człowiek nadal pozostaje kluczowym źródłem danych, często niedostępnych innymi metodami, dlatego priorytetem jest ochrona osób posiadających tę wiedzę. Dlatego też jednym z najważniejszych zadań kontrwywiadu jest wykrywanie osób zwerbowanych przez obce służby.

W tym celu wykorzystuje się różnorodne metody obserwacji – zarówno wobec pracowników kluczowych sektorów, jak i osób mających dostęp do istotnych informacji. Efektywność tych działań wymaga zrozumienia ludzkiej natury, poznania słabych punktów osobowości umożliwiających przejęcie kontroli nad jednostką i skłonienie jej do współpracy z wrogim wywiadem. Kluczową rolę odgrywa tu psychologia, która pomaga zidentyfikować potrzeby i motywacje podatne na wykorzystanie w procesie werbunku. Równolegle prowadzi się działania operacyjne w terenie – nadzór techniczny, tajne przeszukania, zatrzymania i przesłuchania, po których następuje wdrożenie odpowiednich procedur prawnych.

Nowoczesne strategie kontrwywiadu skupiają się na rozwijaniu metod pozyskiwania, analizowania i oceny informacji, opartych na współczesnych teoriach i koncepcjach badawczych. Zastosowanie sztucznej inteligencji i najnowszych technologii wspiera te procesy na każdym etapie operacji konspiracyjnych. Ciągłe dostosowywanie i unowocześnianie procedur, szczególnie w zakresie analizy danych, pozwala skutecznie reagować na zmieniające się warunki i wyzwania. W rezultacie możliwe jest efektywne, profesjonalne i proaktywne neutralizowanie zagrożeń płynących z działalności obcych służb. Inteligentne zarządzanie, specjalizacja oraz wykorzystanie zaawansowanych technologii i metodologii pozwalają optymalnie wykorzystać zasoby ludzkie i materialne, zapewniając pełną profesjonalizację sfery kontrwywiadu.

Zmiana charakteru zagrożeń

Doświadczenia ostatnich lat, w tym wojna rosyjsko-ukraińska, ujawniły niedostosowanie klasycznych modeli funkcjonowania kontrwywiadu do wymogów współczesności. Tradycyjnie koncentrował się on na przeciwdziałaniu szpiegostwu, sabotażowi i dywersji prowadzonej przez inne państwa. Po zakończeniu zimnej wojny i atakach z 11 września 2001 r. priorytetem służb zachodnich stała się walka z terrorystami i brutalnymi aktorami niepaństwowymi. Wieloletnie operacje antyterrorystyczne i antyrebelianckie sprawiły, że – jak pisze Shane McNeil – kontrwywiad zaczął pełnić funkcję służebną wobec strategii ukierunkowanych na zwalczanie zagrożeń asymetrycznych.

Wraz z tym procesem wzrosło znaczenie nowych technologii. Rosyjskie służby zmieniają taktykę w zakresie wywiadu osobowego, często rekrutując agentów zdalnie, np. poprzez media społecznościowe i szyfrowane komunikatory. InfoSecurity24.pl wielokrotnie opisywał tzw. agenturę proxy lub agenturę niskiego ryzyka. M.in. think tank Robert Lansing Institute w publikacji „Russia’s intelligence services have significantly altered their HUMINT” wskazuje na trudności w klasycznym rozpoznaniu i penetracji siatek szpiegowskich, gdyż znikają fizyczne punkty styku, a aktywność wywiadowcza przenosi się do cyberprzestrzeni. Brak bezpośredniego kontaktu między oficerami rosyjskiego wywiadu a zrekrutowanymi agentami zmusza kontrwywiad do skierowania wysiłków w stronę cyberkryminalistyki, cyfrowej analizy wywiadowczej oraz inżynierii społecznej, by przeciwdziałać takim operacjom.

Ewolucja podejścia rosyjskich służb podkreśla rosnącą rolę technologii we współczesnym szpiegostwie oraz potrzebę opracowania solidnych strategii kontrwywiadowczych dostosowanych do ery cyfrowej. Współczesny kontrwywiad nie może ograniczać się do „łapania szpiegów” w tradycyjnym sensie – musi uwzględniać cyberprzestrzeń, anonimowość cyfrową i zdecentralizowane sieci.

Także prof. Khalid Mohamed Alqahtani podkreśla konieczność ciągłego doskonalenia kompetencji kontrwywiadu w obliczu państw zaawansowanych technologicznie i ochrony narodowych interesów. Precyzyjne, wiarygodne i aktualne informacje pozostają fundamentem oceny wrogich zamiarów. Priorytetem jest ochrona osób posiadających kluczową wiedzę. Ujawnianie elementów zwerbowanych przez obce służby wymaga zastosowania różnorodnych metod obserwacji oraz zrozumienia ludzkiej psychiki.

Psychologia odgrywa tu kluczową rolę, pomagając identyfikować motywacje i potrzeby jednostek. Jednocześnie prowadzone są operacje w terenie, nadzór techniczny, zatrzymania i przesłuchania, po których następują odpowiednie kroki prawne. Celem jest rozwijanie metod pozyskiwania, analizy i oceny informacji, a także wykorzystanie sztucznej inteligencji oraz najnowszych technologii. Ciągła aktualizacja i modernizacja metod analitycznych pozwala skutecznie reagować na zmieniające się warunki i wyzwania. Inteligentne zarządzanie, specjalizacja i wykorzystanie zaawansowanych osiągnięć techniki gwarantują profesjonalizację działań kontrwywiadowczych.

Wykorzystanie sztucznej inteligencji w kontrwywiadzie

Anastasios-Nikolaos Kanellopoulos, doktorant Uniwersytetu Ekonomii i Biznesu w Atenach w publikacji „Counterintelligence, Artificial Intelligence and National Security: Synergy and Challenges” zwraca uwagę na zautomatyzowane pozyskiwanie informacji wywiadowczych. Inteligentne boty oraz narzędzia do automatycznego przeszukiwania zasobów internetowych potrafią sprawnie analizować ogólnodostępne źródła, media społecznościowe i fora, aby wykrywać potencjalne zagrożenia i luki w zabezpieczeniach. Takie zautomatyzowane gromadzenie danych uzupełnia tradycyjne metody wywiadowcze.

Istotnym wkładem sztucznej inteligencji w kontrwywiad jest zdolność do niezwykle szybkiego i precyzyjnego przetwarzania ogromnych ilości informacji. Algorytmy AI umożliwiają wykrywanie nie tylko wzorców, ale też anomalii i ukrytych powiązań w rozległych zbiorach danych, co przekłada się na bardziej efektywne wykrywanie potencjalnych zagrożeń i aktywności szpiegowskich.

Zdolności prognostyczne AI odgrywają kluczową rolę w kontrwywiadzie – modele uczenia maszynowego, bazując na danych historycznych, mogą przewidywać możliwe zagrożenia, co umożliwia bardziej racjonalne rozdzielanie zasobów i wyprzedzanie działań przeciwnika. Automatyzacja rutynowych zadań analitycznych przez SI pozwala ekspertom skupić się na bardziej złożonych zagadnieniach, co skutkuje sprawniejszym podejmowaniem decyzji oraz bardziej dynamiczną reakcją na zagrożenia.

Wykorzystanie przetwarzania języka naturalnego pozwala na automatyczną analizę tekstu i nagrań dźwiękowych. Umożliwia to wyszukiwanie słów kluczowych, analizę nastrojów czy wykrywanie nietypowych form wypowiedzi, co z kolei pozwala skuteczniej monitorować komunikację i wykrywać ukryte kanały kontaktu szpiegów.

AI może także przewidywać i interpretować ludzkie wzorce zachowań, co jest szczególnie ważne w kontrwywiadzie. Potrafi wskazywać odstępstwa od normy, identyfikując osoby potencjalnie zaangażowane w szpiegostwo, zagrożenia wewnętrzne lub próby nieautoryzowanego dostępu do informacji niejawnych.

Zastosowanie AI w operacjach kontrwywiadowczych stanowi znaczący krok naprzód w wykrywaniu, zapobieganiu i neutralizowaniu działań szpiegowskich. Umożliwia skuteczniejsze przetwarzanie ogromnych ilości danych, trafniejsze identyfikowanie zagrożeń oraz szybszą reakcję na nowe wyzwania. Jednocześnie podkreśla konieczność odpowiedzialnego rozwoju tych technologii, uwzględnienia kwestii etycznych oraz zachowania równowagi między wymogami bezpieczeństwa a prawami jednostek i ich prywatnością. W miarę ewolucji AI, jej rola w zapewnianiu bezpieczeństwa narodowego będzie stale rosnąć.

Wojna hybrydowa i szara strefa

Wojna rosyjsko-ukraińska to klasyczny przykład konfliktu hybrydowego, łączącego działania konwencjonalne, sabotaż, dezinformację, cyberataki oraz operacje wpływu. W takich warunkach kontrwywiad musi dostosować się do sytuacji, w której przeciwnik nie jest jedynie siecią szpiegów, lecz wielowymiarową strukturą stosującą pełne spektrum narzędzi: od wywiadu osobowego po cyberwywiad (SIGINT, IMINT, OSINT). Rosyjska strategia na Ukrainie to wzór wojny hybrydowej, w której działania konwencjonalne przeplatają się z tajnymi operacjami, dywersją, sabotażem, cyberatakami, dezinformacją i operacjami wymierzonymi w morale społeczeństwa. W takich realiach kontrwywiad jest pierwszą linią obrony.

Jak zauważa prof. Philip H.J. Davies, zadaniem współczesnego kontrwywiadu jest nie tylko przeciwdziałanie infiltracji struktur państwowych poprzez wykrywanie obcych agentów, lecz także neutralizowanie kanałów przenikania wpływów i aktywności informacyjno-psychologicznej, a także przeciwdziałanie zaawansowanym technikom rozpoznania przeciwnika.

Dodatkowym wyzwaniem jest funkcjonowanie w „szarej strefie konfliktu”, na co zwraca uwagę Shane McNeil w „Gray Zone Warfare”. W tym środowisku przeciwnik nie atakuje bezpośrednio sił zbrojnych, lecz wykorzystuje skryte metody: kampanie dezinformacyjne, presję ekonomiczną, cyberataki na infrastrukturę krytyczną czy wspieranie agentury „proxy”. Kontrwywiad musi zatem nie tylko chronić tajemnice i wykrywać wrogich agentów, ale również antycypować i neutralizować ofensywne operacje informacyjne oraz psychologiczne, ściśle współpracując z wywiadem i innymi organami bezpieczeństwa.

Nowe kompetencje i podejście multidyscyplinarne

Walka z państwami dysponującymi szerokim wachlarzem środków wymaga od kontrwywiadu podejścia multidyscyplinarnego. Wskazują na to zarówno Shane McNeil, jak i Robert Lansing Institute. Kontrwywiad nie może ograniczać się do neutralizacji wywiadu osobowego; musi być zdolny do przeciwdziałania technicznym formom pozyskiwania danych (SIGINT, IMINT), rozpoznawania wzorców działań w cyberprzestrzeni oraz osłabiania mechanizmów dezinformacji.

Dotychczasowe doświadczenia z globalnej wojny z terroryzmem przygotowały wiele służb do zwalczania zagrożeń ze strony aktorów niepaństwowych. Obecnie muszą one przestawić się na konfrontację z państwami dysponującymi potężnymi aparatami wywiadowczymi oraz zdolnymi do długotrwałych, subtelnych operacji w szarej strefie. Jak wskazuje Shane McNeil w „Why Counterintelligence Needs the Private Sector”, konieczne jest inwestowanie w zaawansowane narzędzia analizy danych, sztuczną inteligencję (AI), uczenie maszynowe (ML) oraz zacieśnianie współpracy kontrwywiadu z sektorem prywatnym, który dysponuje zaawansowanymi zasobami technologicznymi.

Partnerstwo publiczno-prywatne w bezpieczeństwie

Shane McNeil podkreśla, że sektor prywatny, zwłaszcza firmy z branży technologicznej, finansowej i telekomunikacyjnej, posiada zasoby i dane kluczowe dla wykrywania nowych zagrożeń. Partnerstwa publiczno-prywatne umożliwiają dzielenie się informacjami o cyberatakach, wzorcach infiltracji, dezinformacji i innych aktywnościach szpiegowskich. Taka współpraca zwiększa zdolność do szybkiego wykrywania i neutralizowania zagrożeń.

Oznacza to, że nie tylko instytucje państwowe, ale i prywatne podmioty stają się częścią systemu bezpieczeństwa narodowego. Wspólne inicjatywy, takie jak amerykańska ustawa o wymianie informacji dotyczących cyberbezpieczeństwa (Cybersecurity Information Sharing Act), ułatwiają przepływ danych między sektorem publicznym a prywatnym, co przekłada się na poprawę zdolności kontrwywiadowczych.

Rola kontrwywiadu w czasie wojny i pokoju

Kontrwywiad nie ogranicza się do działań prowadzonych w czasie wojny. Jego zadania obejmują także okres pokoju, gdy rywale starają się destabilizować państwo od wewnątrz. Jak zauważa Shane McNeil, zagrożenia wynikające z operacji w „szarej strefie” wymuszają prowadzenie działań kontrwywiadowczych niemal w warunkach zbliżonych do wojennych.

W czasie wojny kontrwywiad bezpośrednio wpływa na plany przeciwnika, zakłócając jego łańcuch wywiadowczy. W czasie pokoju jest kluczowym instrumentem ochrony infrastruktury, instytucji, bezpieczeństwa informacji oraz wczesnego wykrywania infiltracji i sabotażu. W obu przypadkach pełni funkcje defensywne (bezpieczeństwo, OPSEC) i ofensywne (działania dezinformacyjne, neutralizacja zdolności wywiadowczych przeciwnika).

Wnioski i rekomendacje

Analiza najnowszych publikacji dotyczących roli i znaczenia współczesnego kontrwywiadu, w kontekście doświadczeń z konfliktu rosyjsko-ukraińskiego, rywalizacji z Chinami oraz wyzwań w „szarej strefie”, wskazuje na konieczność gruntownej przebudowy dotychczasowych doktryn i metod.

Współczesny kontrwywiad powinien:

1. Rozwijać wieloaspektowe zdolności: Połączenie HUMINT, SIGINT, OSINT i cyberanalizy pozwoli kompleksowo identyfikować i neutralizować zagrożenia.
2. Przystosować się do konfliktów hybrydowych: Musi uwzględniać działania zastępcze, sabotaż, dezinformację, cyberataki i presję ekonomiczną.
3. Nawiązywać współpracę z sektorem prywatnym: Partnerstwa publiczno-prywatne zapewniają dostęp do zaawansowanych narzędzi technologicznych i analitycznych.
4. Wykorzystywać nowoczesne technologie: AI, ML i analiza predykcyjna pomogą wychwycić subtelne wzorce działań przeciwnika.
5. Zmienić podejście kulturowe: Przejście od reaktywności do proaktywności, wyprzedzającej analizy i gotowości do konfrontacji z aktorami państwowymi w „szarej strefie".

Współczesne zadania kontrwywiadu wykraczają daleko poza tradycyjne „łapanie szpiegów”. Pod wpływem konfliktów hybrydowych, rywalizacji mocarstw i rozwoju technologii kontrwywiad musi stać się wielowymiarowym, holistycznym narzędziem obrony narodowej oraz bezpieczeństwa międzynarodowego. Jak zauważa prof. Philip H.J. Davies, konieczne jest przejście od prostych modeli, opartych na zwalczaniu aktorów niepaństwowych, do złożonych strategii łączących analizę zagrożeń, zaawansowane technologie i współpracę międzysektorową.

W dobie „szarej strefy” cyberataków i dezinformacji kontrwywiad musi chronić systemy polityczne, militarne i gospodarcze państwa. Aby sprostać tym wyzwaniom, niezbędne jest stałe poszerzanie kompetencji, integracja różnych dziedzin wiedzy oraz wdrażanie innowacyjnych rozwiązań organizacyjnych i technologicznych. Konieczna jest również otwarta współpraca ze służbami policyjnymi, szczególnie w kontekście neutralizacji rosyjskiego wywiadu. W przypadku Rosji granice między działaniami wywiadowczymi, przestępczymi i biznesowymi zatarły się, a podział na służby wewnętrzne i zewnętrzne przestał być klarowny.

Przykładem może być aktywność Pawła Rubcowa, powiązanego z GRU i działającego w środowisku cywilnym, czy operacje wpływu FSB w USA. Rosyjskie służby stały się „wszystkożerne”, efektywnie łącząc najnowsze osiągnięcia technologiczne, informacyjne, cybernetyczne oraz dorobek psychologii społecznej. Ich skuteczność wynika z dostosowania się do usieciowienia i globalizacji współczesnego świata. Jednocześnie nie porzuciły one dawnych, sprawdzonych metod, czego dowodzi sprawa Eduardasa Manovasa, wykorzystującego na Litwie, wydawałoby się zapomnianą szyfrowaną komunikację radiową.

Powstaje zatem pytanie, czy polskie służby kontrwywiadowcze są świadome tych zmian i czy potrafią odpowiednio na nie reagować?