W raporcie Europolu, z grudnia 2024 roku, pod tytułem „Leveraging legitimacy: How the EU’s most threatening criminal networks abuse legal business structures” (Wykorzystywanie legalnego działania: Jak najgroźniejsze siatki przestępcze w UE nadużywają legalnych struktur biznesowych – przyp. red.) autorzy wskazują, że wykorzystanie legalnych struktur biznesowych pozwala przestępczości zorganizowanej zdobywać większą władzę i wpływy, tworząc samonapędzający się mechanizm, który zagraża fundamentom społeczeństwa.

Raport jest pogłębioną analizę opartą na zbiorze danych dotyczących 821 najbardziej zagrażających sieci przestępczych zidentyfikowanych na potrzeby poprzedniego raportu Europolu: „Decoding the EU’s most threatening criminal networks” z kwietnia 2024 roku. Koncentruje się na następujących pytaniach: jakie rodzaje legalnych przedsiębiorstw są najbardziej narażone na nadużycia lub infiltrację przez przestępców; jakie rodzaje zorganizowanej przestępczości są wspierane przez legalne przedsiębiorstwa; w jaki sposób legalne przedsiębiorstwa umożliwiają działalność przestępczą oraz gdzie najczęściej dochodzi do nadużywania legalnych przedsiębiorstw.

Podstawą analizy, na której opiera się raport, jest już wspomniany zbiór danych o 821 najbardziej zagrażających sieciach przestępczych. By uzupełnić dan, dotyczące nadużyć legalnych struktur biznesowych, sięga on również do szerszych zasobów Europolu obejmujących informacje operacyjne z prowadzonych dochodzeń, nowsze raporty analityczne, a zwłaszcza materiały uczestników działania operacyjnego EMPACT poświęconego temu zagadnieniu, które zawierają bogaty przegląd studiów przypadków.

Dzięki legalnym przedsiębiorstwom sieci przestępcze mogą kierować środki pochodzące z nielegalnych źródeł (tzw. brudne pieniądze) do legalnej działalności, ukrywając pochodzenie swoich aktywów, a nawet zyskując dostęp do finansowania z legalnych instytucji. Czy to poprzez pranie pieniędzy, czy też pozyskiwanie środków ze źródeł legalnych – ich przestępcze operacje rosną i się rozwijają. Korzystanie z tzw. firm-wydmuszek w celu unikania podatków lub zakłócania uczciwej konkurencji szkodzi integralności rynków i zapewnia nieuczciwą przewagę kosztem przedsiębiorstw działających zgodnie z prawem.

Na czele tych zagrożeń znajduje się połączenie nadużyć legalnych struktur biznesowych z korupcją, co stanowi jedno z najpoważniejszych wyzwań. Poprzez przejmowanie kontroli nad legalnymi sektorami, lokalnymi społecznościami, a nawet osobami związanymi z polityką, sieci przestępcze zyskują wpływy znacznie wykraczające poza świat biznesu. W niektórych przypadkach społeczności stają się gospodarczo zależne od przedsiębiorstw prowadzonych przez kryminalistów, co zmniejsza ich chęć współpracy z organami ścigania i dodatkowo chroni nielegalne operacje.

W miarę ekspansji tych przedsiębiorstw rosną również wpływy przestępców, którzy je przejmują lub kontrolują. Każde nowe przejęcie i uzależnienie społeczności wzmacnia ich pozycję. Wchodzą oni w tkankę legalnego biznesu, przez co organy ścigania mają coraz większe trudności w rozpoznaniu nielegalnych działań. W ten sposób powstaje „podwójna gospodarka” – pozornie legalna, lecz w rzeczywistości stanowiąca przykrywkę dla korupcji, wyzysku i kontroli przestępczej. Ta sieć firm nie tylko utrudnia wykrywanie nieprawidłowości, lecz także podkopuje zaufanie do gospodarki i nienaruszalność uczciwej działalności gospodarczej, zacierając granice między tym, co jest dozwolone, a co nie.

Różne stopnie nadużyć i infiltracji LBS

Legal business structures (Legalne struktury biznesowe, LBS – przyp. red.) mogą być wykorzystywane w różny sposób, z różnym poziomem zaangażowania i kontroli ze strony przestępców. Istnieją sytuacje, gdy przedsiębiorstwo jest wykorzystywane nieświadomie – sieć przestępcza jedynie posługuje się jego nazwą, infrastrukturą czy usługami, a sama firma nie zdaje sobie z tego sprawy. Na kolejnym etapie przestępcy mogą w ograniczonym stopniu przeniknąć do struktury firmy lub wejść w układ z jej pracownikami. Najpoważniejszą formą jest pełna infiltracja (na wysokim szczeblu) – kiedy sieć przestępcza zmusza kluczowych decydentów do współpracy lub sama zakłada firmę, całkowicie nią kierując. Przestępcy wykorzystują legalne formy prowadzenia biznesu, by wspierać, maskować i ułatwiać różnorodne nielegalne działania oraz „prać zyski” z tych operacji. Poprzez wykorzystywanie formalnych ram spółek, funduszy powierniczych, spółek osobowych i innych podmiotów, starają się unikać wykrycia, prać pieniądze i rozwijać swój przestępczy proceder przy mniejszym ryzyku jego wykrycia.

Z badań nad 821 najbardziej zagrażającymi sieciami przestępczymi wynika, że 86 proc. z nich wykorzystuje LBS, przy czym najczęściej (63 proc. – przyp. red.) w sposób stanowiący najwyższy poziom zagrożenia: poprzez własne firmy lub głęboką infiltrację istniejących, z przejęciem kontroli nad kluczowymi osobami decyzyjnymi. 16 proc. infiltruje LBS na niższym szczeblu albo współdziała z pracownikami. Kolejne 7 proc. korzysta z LBS nieświadomych swojego udziału w procederze.

Wykorzystywanie LBS może być wpisane w charakter danego typu przestępstwa (np. oszustwa dot. podatków czy funduszy publicznych jak oszustwa VAT i oszustwa „znikającego podatnika” MTIC). W przypadku innych przestępstw LBS nie są niezbędne, ale znacząco ułatwiają przestępczą działalność (np. firmy fasadowe wykorzystywane do transportu czy prania pieniędzy).

Infiltracja i nadużycia LBS mogą mieć charakter długofalowy i systematyczny bądź krótkotrwały. W ujęciu systematycznym jest to stały element procesu, bez którego trudno prowadzić przestępczość (np. wykorzystywanie legalnych metod zakupu towarów/usług, transportu czy dystrybucji). W takich sytuacjach mamy zwykle do czynienia z praniem pieniędzy (np. w branży detalicznej, gastronomicznej). Sporadyczna infiltracja pozwala z kolei na większą elastyczność (możliwość szybkiej zmiany partnerów, tras itp.).

Przestępcy chętnie przejmują firmy z ugruntowaną pozycją, ponieważ takie przedsiębiorstwa rzadziej zwracają uwagę organów skarbowych i ścigania. Czasem przejmują też podmioty będące na skraju bankructwa, które można wykorzystać jako przykrywkę. Zdarza się również, że sieci przestępcze podszywają się pod istniejące legalne spółki, np. używając ich danych (bez wiedzy właścicieli). Często formalnymi właścicielami lub zarządcami takich firm są osoby podstawione (tzw. słupy), nieposiadające przeszłości kryminalnej, ale powiązane z siatką przestępczą (krewni, znajomi).

Ważną rolę odgrywają tu doradcy finansowi i prawni, zwłaszcza gdy działalność obejmuje wiele jurysdykcji. Najpoważniejsze zagrożenie pojawia się, gdy dochodzi do głębokiej infiltracji LBS lub gdy kryminaliści sami są ich właścicielami, bo wówczas ich funkcjonowanie jest ściśle dopasowane do wymogów ich nielegalnych procederów. W efekcie część działalności może być prowadzona w sposób legalny, a część całkowicie przestępcza (tzw. firmy fasadowe). Inne tworzone są „ad hoc” wyłącznie w celu prowadzenia nielegalnych interesów. Powstają w ten sposób „przedsiębiorstwa przestępcze” oferujące swe usługi wielu różnym sieciom przestępczym w celu ułatwienia realizacji ich nielegalnych procederów.

Wszystkie branże są zagrożone

Każdy sektor gospodarki może paść ofiarą nadużyć w celach przestępczych, przy czym zakres i rodzaj ryzyka różni się w zależności od branży. Na potrzeby raportu sektorami zagrożonymi są m.in.: finanse, branże wymagające dużego udziału gotówki (cash-intensive), nieruchomości/budownictwo, produkcja, handel, logistyka, technologia i komunikacja. Dane o 821 sieciach przestępczych wyraźnie pokazują, że niemal wszystkie sektory mogą stać się celem infiltracji.

Najczęściej w nielegalne działania angażowane są: logistyka (transport, import/eksport), firmy obracające dużą ilością gotówki (zwłaszcza gastronomia), budownictwo.

Firmy logistyczne i transportowe (w tym spedycja, import/eksport) są wykorzystywane głównie w obszarze handlu narkotykami i przemycie odpadów, ale także w innych przestępstwach (podróbki towarów, przemyt migrantów, przestępstwa przeciwko mieniu czy handel bronią).

Natomiast branże obracające dużą ilością gotówki, jak gastronomia, często służą do handlu narkotykami, wymuszeń i haraczy, przemytu migrantów, przestępstw przeciwko mieniu oraz handlu bronią. Lokale z tych sektorów mogą być miejscem spotkań przestępców, punktami sprzedaży narkotyków lub parawanem do prania pieniędzy.

W sektorze budowlanym i nieruchomości z kolei działa się prawie we wszystkich obszarach przestępczości (narkotyki, wymuszenia, oszustwa podatkowe i internetowe, przemyt migrantów, przestępstwa przeciwko mieniu, nielegalny handel odpadami, broń). Firma budowlana może służyć do inwestowania nielegalnych zysków lub być fasadą pozwalającą wynajmować magazyny na cele przestępcze.

LBS jako wielofunkcyjne narzędzie przestępczości zorganizowanej

Legalne struktury biznesowe stanowią kluczowy element „zestawu narzędzi” sieci przestępczych, gdyż mogą służyć wielu celom. Pozwalają popełniać przestępstwa, zacierać ich ślady oraz prać zyski. Dla niektórych rodzajów przestępstw (zwłaszcza ekonomiczno-finansowych czy tych, które bazują na transakcjach w legalnej gospodarce, np. oszustwa podatkowe, przemyt środowiskowy) LBS są niezbędne. W innych natomiast LBS jedynie ułatwiają lub ukrywają nielegalne operacje.

Wykorzystanie LBS można podzielić na kilka etapów, zależnych od konkretnego rodzaju działalności. Najczęściej wyróżnia się: planowanie, rekrutację/produkcję, transport/magazynowanie, marketing/dystrybucję/eksploatację oraz pranie pieniędzy. Niektóre LBS są wykorzystywane na wszystkich etapach, inne tylko w wybranych. Różni się to także w zależności od obszaru przestępstwa.

Rodzaje oszustw

Istotą oszustw podatkowych związanych z VAT jest nadużycie mechanizmów podatkowych przy obrocie towarami bądź usługami między różnymi podmiotami. W „karuzelach VAT” jeden z podmiotów – „znikający podatnik” – nie odprowadza pobranego VAT do urzędu skarbowego. Szacuje się, że karuzele VAT powodują w UE ogromne straty w dochodach podatkowych.

Przestępcy tworzą rozbudowane sieci powiązanych ze sobą firm, aby ukryć faktyczne relacje między uczestnikami karuzeli. W jednym z przypadków stworzono aż 76 firm (traderów – przyp. red.), by osiągać zyski w wysokości ok. 9 mln euro i wyłudzić zwroty VAT rzędu 5 mln euro. Przedsiębiorstwa bywają zakładane i „uśmiercane” w odpowiednim momencie, nie zatrudniają pracowników, często nie mają fizycznej siedziby. Często jako podstawionych właścicieli rejestruje się osoby w trudnej sytuacji finansowej.

Grupy przestępcze zajmujące się oszustwami akcyzowymi tworzą lub wykorzystują LBS na każdym etapie – od importu prekursorów i sprzętu do produkcji nielegalnych wyrobów, po zarejestrowanie „firm fasadowych” jako odbiorców rzekomo legalnych towarów, aż po współpracę z firmami transportowymi (w tym również własnymi) w celu przemytu i późniejszego prania pieniędzy.

W przypadku oszustw związanych z dotacjami przestępcy prowadzą firmy założone wyłącznie w tym celu. Często bez faktycznej działalności gospodarczej. W niektórych przypadkach przejmowane są firmy już działające, aby uwiarygodnić wnioski o dotacje czy zamówienia publiczne. Poza powszechnymi sektorami (budownictwo, transport, ochrona, nieruchomości) coraz częściej oszustwa są kierowane na środki pochodzące z funduszy unijnych, np. w obszarze energii odnawialnej, badań naukowych czy rolnictwa.

Kolejnym typem przestępczości są oszustwa w obszarze żywności. Fałszowanie etykiet, terminów ważności i stanu produktów spożywczych to intratny obszar o wysokich marżach. Bywa, że przeterminowana żywność, zamiast trafić do utylizacji zostaje sprzedana dalej (np. przez skorumpowane firmy zajmujące się utylizacją). Inne przykłady to fałszywe oznaczenia geograficzne lub udawanie produktów ekologicznych.

Coraz częściej przestępcy sięgają po metody fałszowania danych w celu uzyskania kredytów hipotecznych (m.in. zawyżone deklaracje dochodów czy lipne dokumenty zatrudnienia).

Z kolei w oszustwach internetowych (np. inwestycyjnych, phishing, BEC – przyp. red.) przestępcy szeroko wykorzystują LBS – czy to legalne biznesy online (platformy, e-sklepy, call center), czy fikcyjne firmy tworzone specjalnie na potrzeby oszustwa. Powoływane są spółki takie jak „firmy inwestycyjne” czy „firmy doradcze”, a także call center, w których operatorzy świadomie lub nieświadomie biorą udział w procederze, kontaktując się z ofiarami i namawiając je do inwestycji.

Inne typy przestępstw wykorzystujących LBS

Grupy przestępcze wykorzystujące w swojej działalności LBS skupiają się także na cyberatakach. Przestępcy infiltrują infrastrukturę firm (serwery, chmura) bądź wykorzystują legalne usługi do rozsyłania złośliwego oprogramowania czy prowadzenia ataków DDoS. Dodatkowo włamują się do komunikacji mailowej przedsiębiorstw, by przechwytywać poufne informacje i wyłudzać środki.

Wśród typów przestępstw wyróżnia się także wykorzystywanie seksualne dzieci. Platformy społecznościowe, komunikatory z szyfrowaniem end-to-end są często nieświadomie wykorzystywane przez sprawców do kontaktów z małoletnimi, rozpowszechniania materiałów CSAM (child sexual abuse material) i wzajemnej wymiany tych treści.

Przestępcy wnikają również do legalnych podmiotów zajmujących się ochroną środowiska (np. gospodarowaniem odpadami). W przypadku gospodarki odpadami ważną rolę odgrywają firmy, które odbierają, przewożą i przetwarzają odpady, czasem nielegalnie. Z kolei w przemycie dzikiej fauny i flory powszechne jest wykorzystywanie sklepów zoologicznych, restauracji, hodowli, firm transportowych.

Grupy przestępcze wykorzystujące LBS angażują się również w przestępstwa dot. własności intelektualnej. Podrabianie towarów często wymaga posiadania legalnych fabryk, magazynów czy transportu, co pozwala ukryć fałszywy towar wśród produktów legalnych. Zdarza się też przekierowywanie oryginalnych produktów farmaceutycznych na rynek nielegalny.

Dość szerokim obszarem „zainteresowań” przestępców jest także handel narkotykami. Legalne przedsiębiorstwa wspierają każdy etap produkcji i dystrybucji narkotyków: zakup prekursorów, wywóz odpadów, transport, dystrybucję. Na przykład firmy chemiczne i farmaceutyczne (istniejące lub tworzone ad hoc) służą za przykrywkę do zakupu niezbędnych substancji. Firmy logistyczne, transportowe – oficjalnie zajmujące się transportem towarów – przewożą narkotyki w kontenerach czy samochodach ciężarowych, często bez wiedzy zarządu, ale przy udziale skorumpowanych pracowników.

Sieci przestępcze zajmujące się przemycaniem migrantów również wykorzystują LBS w wielu fazach - od rekrutacji (np. za pośrednictwem biur podróży czy portali internetowych), przez organizację podróży (fałszywe wizy i bilety), aż po legalne biznesy transportowe (autobusy, ciężarówki, taksówki) lub hotele i hostele służące za punkty przerzutowe. Często zakładane są też firmy oferujące fikcyjne zatrudnienie, co pozwala na uzyskanie wiz pracowniczych.

W przypadku handlu ludźmi do pracy przymusowej powszechne jest tworzenie agencji zatrudnienia czy firm „podwykonawczych”, aby werbować i wykorzystywać ofiary. Przy eksploatacji seksualnej ofiary często są kierowane do klubów, agencji towarzyskich, salonów masażu – również stanowiących fasadę.

Przy kradzieży pojazdów, LBS wykorzystywane są przy pozyskiwaniu (np. fikcyjne umowy leasingu), składowaniu i transporcie skradzionych aut (np. fikcyjne firmy import/eksport, warsztaty samochodowe, złomowiska). Natomiast w przestępstwach przeciwko dobrom kultury – do nielegalnego obrotu dziełami sztuki i antykami często infiltruje się galerie, domy aukcyjne, sklepy z antykami, a nierzadko przestępcy tworzą własne punkty sprzedaży.

Najbardziej zagrażające sieci przestępcze w UE często inwestują nielegalne zyski w nieruchomości (41 proc.). Proceder prania pieniędzy może następować na różnych etapach: zakup gruntów, sam proces budowy, komercyjne wykorzystanie nieruchomości. Popularne jest także tworzenie siatki wielu spółek (często bez faktycznej działalności) z podstawionymi osobami w zarządzie, zarejestrowanych w różnych krajach. Fikcyjne umowy i faktury pozwalają na transfer dużych sum przez konta bankowe należące do tych podmiotów.

Globalne powiązania między zorganizowaną przestępczością a legalnym biznesem

Chociaż większość zidentyfikowanych LBS jest zlokalizowana w UE (70 proc. sieci przestępczych nadużywa firm mających siedzibę wyłącznie w UE), to 20 proc. wykorzystuje struktury zarówno w UE, jak i poza nią, a 10 proc. jedynie poza UE. Łącznie zlokalizowane są one w ok. 80 krajach na całym świecie – co pokazuje, że przestępczość zorganizowana potrafi działać w skali globalnej.

Najwięcej LBS poza Unią Europejską znajduje się w krajach ościennych, takich jak Albania, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Gruzja, Islandia, Mołdawia, Czarnogóra, Macedonia Północna, Norwegia, Rosja, Serbia, Szwajcaria, Turcja, Ukraina czy Wielka Brytania. Zdarzają się też przypadki w Afryce, Azji, Australii, Nowej Zelandii czy obu Amerykach.

Raport Europolu ukazuje olbrzymią skalę i złożoność nadużyć legalnych przedsiębiorstw przez sieci przestępcze. Infiltracja ta obejmuje wszelkie sektory – od firm pracujących na dużych przepływach gotówki przez rynek nieruchomości, budownictwo, po logistykę. Sieci przestępcze wnikają na różnym poziomie – od całkowitej kontroli nad założonymi przez siebie spółkami po nieświadome wykorzystywanie usług działających legalnie firm.

Legalne struktury są wykorzystywane na wszystkich etapach działalności przestępczej, zarówno w świecie rzeczywistym, jak i w przestrzeni cyfrowej: do planowania, popełniania, maskowania i czerpania zysków z przestępstw. Zjawisko dotyczy wszystkich państw członkowskich UE oraz wielu regionów świata. Niemal wszystkie sieci przestępcze opierają swoje działania na nadużywaniu LBS, co pozwala im rosnąć w siłę i zasięg.

Skuteczna walka z tym zagrożeniem wymaga podejścia zintegrowanego i wielopłaszczyznowego. Konieczna jest współpraca organów ścigania, organów regulacyjnych, sektora prywatnego, partnerów międzynarodowych i inicjatyw takich jak EMPACT. Reagowanie tylko po fakcie, nawet przy pomocy wyspecjalizowanych zespołów do zwalczania kluczowych grup (High Value Targets), nie wystarczy. Niezbędne są również działania prewencyjne, np. opracowanie wskaźników ryzyka umożliwiających wczesne wykrywanie firm zagrożonych przejęciem. Tylko kompleksowe, skoordynowane wysiłki – łączące profilaktykę z działaniami operacyjnymi – pozwolą na ograniczenie wpływów sieci przestępczych na legalne struktury biznesowe.