Najwyższa Izba Kontroli poinformowała na swojej stronie internetowej o wynikach kontroli dotyczącej „realizacji zadań związanych z koordynacją, nadzorem i kontrolą funkcjonowania służb specjalnych prowadzących na terenie Rzeczypospolitej Polskiej czynności operacyjno-rozpoznawcze”. Badaniem objęto prezesa Rady Ministrów, ministra koordynatora służb specjalnych, przewodniczącego Kolegium do spraw Służb Specjalnych, ministra obrony narodowej oraz szefów Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego oraz Służby Kontrwywiadu Wojskowego.

„Celem kontroli było dokonanie obiektywnej oceny funkcjonujących mechanizmów nadzoru nad działalnością służb specjalnych, a także wypracowanie propozycji służących wzmocnieniu ochrony praw i wolności obywatelskich, przy jednoczesnym zagwarantowaniu uprawnień służb specjalnych niezbędnych dla ochrony interesów Rzeczypospolitej Polskiej i bezpieczeństwa obywateli. Badaniem objęto okres od 1 stycznia 2017 roku, a czynności kontrolne zakończyły się w dniu 31 marca 2023 roku” - podała NIK.

Jak czytamy, w związku z faktem, że „szczegółowe ustalenia kontroli, w tym liczne stwierdzone nieprawidłowości, muszą pozostać niejawne ze względu na bezpieczeństwo państwa” pełną treść informacji o wynikach kontroli przekazano najważniejszym osobom w państwie. Na swojej stronie internetowej NIK przedstawiła „jedynie wybrane oceny oraz rekomendacje w obszarach wymagających najpilniejszej zmiany”.

„W toku kontroli ustalono, że osoby odpowiadające za nadzór i koordynację działalności służb specjalnych, w szczególności Prezes Rady Ministrów – Mateusz Morawiecki, Minister Koordynator Służb Specjalnych – Mariusz Kamiński oraz członkowie Kolegium do Spraw Służb Specjalnych nierzetelnie realizowały powierzone im zadania. Osoby te z powodów własnych, trwających przez cały badany okres zaniechań, pozbawiły się w praktyce wiedzy na temat funkcjonowania służb specjalnych oraz możliwości bieżącego reagowania na ewentualne nieprawidłowości, identyfikowane w ich działaniu” – wskazuje NIK.

Co więcej, z kontroli NIK wynika, że oficjalny nadzór nad służbami zastępowano m.in. „bezpośrednimi spotkaniami i ustnymi dyspozycjami (wytycznymi) wydawanymi przez Ministra Koordynatora Służb Specjalnych szefom poszczególnych służb oraz innym organom nadzoru”. „Działania takie, o ile w pewnych przypadkach dopuszczalne, nie mogą jednak stanowić zasadniczych mechanizmów nadzoru nad służbami specjalnymi” – oceniła Izba.

„Przeprowadzona kontrola wykazała konieczność podjęcia pilnych działań zmierzających do ustanowienia realnego i odpowiadającego standardom demokratycznego państwa prawa systemu nadzoru, koordynacji oraz kontroli działalności służb specjalnych w Polsce” – zaznaczyła NIK.

Według Izby konieczne jest m.in. ustanowienie ”zewnętrznego, niezależnego organu posiadającego nieograniczone przedmiotowo uprawnienia kontrolne wobec służb specjalnych oraz wszystkich pozostałych służb i formacji dysponujących uprawnieniami do prowadzenia czynności operacyjno-rozpoznawczych”. Jak czytamy nowy organ – według propozycji NIK - składałby się z np. 6-7 osób. „Wszystkie osoby piastujące funkcje kierownicze oraz zaangażowane w czynności kontrolne musiałyby posiadać realne gwarancje nieusuwalności ze stanowiska, a mechanizmy ich powoływania powinny gwarantować niezawisłość i pełną apolityczność (np. poprzez desygnowanie członków kolegialnego kierownictwa przez różne organy państwa – Prezydenta RP, Marszałka Sejmu, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prezesa NIK, Rzecznika Praw Obywatelskich oraz przejście w stan spoczynku po zakończeniu określonej liczby kadencji na stanowisku)” – podkreśliła Izba. 

Kolejną zmianą powinno być – według NIK – przyznanie obywatelom prawa do informacji na temat prowadzonych wobec nich czynności operacyjno-rozpoznawczych oraz prawa do skargi na działalność służb i innych uprawnionych podmiotów w tym zakresie. „Poinformowanie osoby inwigilowanej musiałoby następować w racjonalnych ramach czasowych (np. 6/12 miesięcy po zakończeniu czynności operacyjnych), a odstąpienie od przekazania takiej informacji lub jego odroczenie w czasie musiałoby wynikać z decyzji sądu (np. w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia funkcjonariuszy lub osób współpracujących ze służbami)” – zaznaczyła NIK.

Izba wskazuje także na konieczność przyjęcia ustawy regulującej tematykę wewnątrzadministracyjnego nadzoru i kontroli nad służbami specjalnymi. W szczególności ustawa powinna określić „zadania i uprawnienia prezesa Rady Ministrów oraz ministra koordynatora służb specjalnych w obszarze nadzoru i kontroli służb specjalnych”, a także „obowiązki oraz zasady współpracy ministra koordynatora służb specjalnych i ministra obrony narodowej w zakresie nadzoru sprawowanego nad SKW”.

Wśród proponowanych przez NIK zmian legislacyjnych znalazło się również „przyjęcie aktu normatywnego określającego definicje czynności operacyjno-rozpoznawczych, metod, form i technik przeprowadzania tych czynności oraz wspólne dla wszystkich służb i formacji zasady oraz warunki ich prowadzenia”, a także „wzmocnienie kontroli sądów nad zarządzaniem i przedłużaniem kontroli operacyjnej”.