Europol w raporcie Serious and Organised Crime Threat Assessment 2025 (SOCTA 2025) ostrzega, że „poważna i zorganizowana przestępczość podważa fundamenty politycznej, ekonomicznej i społecznej spójności”. Z kolei Global Initiative Against Transnational Organized Crime (GI-TOC) proponuje analizę przyszłości przestępczości w regionie z wykorzystaniem foresightu strategicznego oraz metody PESTEL, aby lepiej identyfikować „słabe sygnały” i przygotowywać scenariusze nadchodzących zagrożeń.

GI-TOC to międzynarodowa sieć zrzeszająca ponad 600 ekspertów z zakresu demokracji, praw człowieka i zwalczania przestępczości transnarodowej. Organizacja łączy analizę badawczą z doradztwem strategicznym, a jej projekty obejmują m.in. obserwatoria nielegalnych gospodarek i inicjatywy foresightowe. Raport „Danger Ahead?” został przygotowany na podstawie warsztatów foresightowych zorganizowanych w Wiedniu z udziałem przedstawicieli Europolu, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OSCE), brytyjskiej Narodowej Agencji ds. Przestępczości (NCA), ekspertów akademickich, organizacji pozarządowych oraz dziennikarzy śledczych. Dzięki temu dokument jest nie tylko analizą teoretyczną, ale także praktycznym narzędziem dla instytucji bezpieczeństwa.

Autorami raportu są trzej doświadczeni specjaliści. Walter Kemp, dyrektor ds. komunikacji GI-TOC i były szef projektu Observatory of Illicit Economies in South Eastern Europe, wcześniej pełnił kierownicze role w OSCE, Biurze Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości (UNODC) oraz Międzynarodowym Instytucie Pokoju (IPI). Ioannis Vlassis, analityk GI-TOC, specjalizuje się w badaniach nad korupcją, wymiarem sprawiedliwości i kwestiami gender w krajach Bałkanów Zachodnich. Oliver Gnad, współzałożyciel i dyrektor zarządzający „Bureau für Zeitgeschehen” (Biura Spraw Współczesnych), jest ekspertem od foresightu strategicznego z doktoratem z historii współczesnej Uniwersytetu Goethego we Frankfurcie. Ich różnorodne doświadczenia pozwoliły połączyć perspektywę międzynarodowych instytucji, analizę lokalnych realiów oraz metody planowania scenariuszowego.

Metoda PESTEL – skrót od political (polityczne), economic (ekonomiczne), social (społeczne), technological (technologiczne), environmental (ekologiczne), legal (prawne) – pozwala spojrzeć na zjawisko przestępczości zorganizowanej nie tylko przez pryzmat statystyk policyjnych, lecz także uwarunkowań makroekonomicznych i geopolitycznych. Czynniki polityczne obejmują stabilność instytucji, przejrzystość rządów i relacje międzynarodowe. Ekonomiczne dotyczą siły gospodarki, poziomu inwestycji i przejrzystości rynków. Społeczne odnoszą się do demografii, migracji i struktury kulturowej. Technologiczne – do poziomu cyfryzacji i dostępu do innowacyjnych narzędzi. Ekologiczne – do zasobów naturalnych, zmian klimatu i degradacji środowiska. Wreszcie czynniki prawne obejmują ramy legislacyjne, skuteczność egzekwowania prawa i współpracę międzynarodową. W kontekście Bałkanów Zachodnich takie ujęcie pozwala nie tylko prognozować, lecz także tworzyć złożone scenariusze, w których różne sfery wzajemnie się przenikają.

W wymiarze politycznym OSCE wskazywał na postępującą militaryzację ochrony granic oraz wzrost roli prywatnych firm ochroniarskich, często powiązanych z byłymi funkcjonariuszami służb, co dokumentują śledztwa Sieci Bałkańskiej Dziennikarstwa Śledczego (BIRN). W aspekcie ekonomicznym Europol odnotowywał rosnące wykorzystanie kryptowalut i systemów transferu środków poza formalnym sektorem finansowym, a UNODC zwraca uwagę na ryzyko prania pieniędzy poprzez inwestycje zagraniczne w infrastrukturę.

Społecznie region jest zarówno korytarzem tranzytowym, jak i miejscem docelowym migracji, co – jak opisał portal Balkan Insight – prowadzi do wykorzystywania migrantów w szarej strefie. W obszarze technologicznym Europol w raporcie Internet Organised Crime Threat Assessment 2024 zauważył rozwój cyberprzestępczości „as-a-service”, a stacja N1 Info relacjonuje cyberatak na serbską administrację, który sparaliżował usługi publiczne przez 48 godzin.

W wymiarze ekologicznym Centrum Współpracy ds. Zwalczania Przestępczości w Europie Południowo-Wschodniej donosił o tzw. mafiach wodnych w Czarnogórze, a Al Jazeera Balkans ujawniła fałszowanie certyfikatów ekologicznych w projektach finansowanych z funduszy UE. Z punktu widzenia prawa – jak zauważyły Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii oraz OSCE – brak spójnych regulacji dotyczących kryptowalut i szyfrowanej komunikacji wciąż sprzyja działalności przestępczej.

Dalsza część raportu GI-TOC poświęcona jest siedmiu scenariuszom rozwoju sytuacji, które autorzy analizują przez pryzmat metody PESTEL, łącząc uwarunkowania polityczne, ekonomiczne, społeczne, technologiczne, ekologiczne i prawne w spójny obraz możliwej przyszłości przestępczości zorganizowanej na Bałkanach Zachodnich. Pierwszy z nich, określany jako „państwa przestępcze”, opisuje sytuację, w której struktury przestępcze przenikają na najwyższe szczeble władzy, a instytucje państwowe stają się narzędziem w rękach mafii. W tym ujęciu korupcja systemowa przestaje być jedynie patologią, a staje się fundamentem funkcjonowania państwa. OSCE przestrzega przed zjawiskiem „state capture”, a śledztwa BIRN wskazują na realne przypadki, w których powiązania polityków z siatkami narkotykowymi miały bezpośredni wpływ na procesy legislacyjne i decyzje gospodarcze.

Drugi scenariusz, „Forteca Europa”, koncentruje się na skutkach zaostrzania kontroli granicznych w państwach Unii Europejskiej i krajach sąsiednich. Według Frontex-u taka polityka, choć utrudnia przemyt, jednocześnie napędza rozwój czarnego rynku dokumentów tożsamości i usług przewodników dla migrantów. Balkan Insight opisuje przypadki w Bośni i Hercegowinie, gdzie pakiet obejmujący fałszywy paszport, wizę i „bezpieczne przejście” przez granicę można było kupić jak gotowy produkt.

Trzeci scenariusz, „Breaking Bad”, nawiązuje do serialowego obrazu nielegalnej produkcji narkotyków, ale w bałkańskich realiach zyskuje wymiar przemysłowy. Europol podkreśla, że coraz więcej laboratoriów syntetycznych narkotyków powstaje w regionie, korzystając z legalnych dostaw prekursorów chemicznych, które następnie trafiają na rynek metamfetaminy i MDMA. SELEC raportuje, że odpady z takich laboratoriów powodują skażenie rzek i gleby, co dodatkowo tworzy wymiar ekologiczny zagrożenia.

„Techtoniczne zmiany”, czwarty scenariusz, opisują skokowy rozwój zagrożeń cybernetycznych oraz ich powiązanie z działalnością przestępczą. Od ataków ransomware na instytucje publiczne, przez wykorzystywanie deepfake«ów w kampaniach dezinformacyjnych, po oferowanie usług hakerskich w modelu abonamentowym („cybercrime-as-a-service”). Raport IOCTA 2024 Europolu ostrzega, że zdolności technologiczne grup przestępczych w regionie rosną szybciej niż możliwości organów ścigania, a przypadek opisany przez N1 Info – atak, który sparaliżował serbską administrację na 48 godzin – stanowi tego wyrazisty przykład.

Piąty scenariusz, „Rent-a-mob”, dotyczy wynajmowania zorganizowanych grup chuligańskich, często powiązanych z kibicami sportowymi, do realizacji celów politycznych lub przestępczych. BIRN ujawnia, że w niektórych przypadkach transport i wynagrodzenie takich grup były finansowane przez osoby powiązane z lokalnymi władzami, co wskazuje na instrumentalne wykorzystywanie przemocy w przestrzeni publicznej jako narzędzia nacisku politycznego.

Szósty scenariusz, „Rynki niedoboru”, przenosi analizę na obszar kontroli nad zasobami naturalnymi, zwłaszcza wodą, energią i surowcami. SELEC i Al Jazeera Balkans donoszą o strukturach, które monopolizują dostęp do wody pitnej w niektórych regionach Czarnogóry, co powoduje wzrost cen powyżej poziomu benzyny i prowadzi do konfliktów społecznych. Ten scenariusz ma wyraźny komponent ekologiczny, ale też polityczny i ekonomiczny, ponieważ kontrola nad zasobami staje się formą władzy.

Ostatni scenariusz, „Przestępcy gdzie indziej”, zakłada, że reformy instytucjonalne i wzmocnienie egzekwowania prawa w części państw regionu mogą skłonić grupy przestępcze do przeniesienia działalności za granicę. Nie oznacza to jednak likwidacji ich wpływu – jak podaje Balkan Insight – bałkańskie gangi coraz silniej umacniają swoją pozycję w Ameryce Południowej, szczególnie w handlu kokainą, co pokazuje, że są one w stanie adaptować się globalnie i zarządzać działalnością zdalnie.

Te siedem scenariuszy, choć różnią się obszarem i mechanizmami, łączy wspólna cecha: mogą występować jednocześnie i wzajemnie się wzmacniać. „Państwa przestępcze” mogą sprzyjać rozwojowi „Rent-a-mob” i „Breaking Bad”, a „Forteca Europa” – paradoksalnie – napędzać popyt na usługi przemytnicze. W konkluzji GI-TOC podkreśla, że właśnie ta wzajemna synergia zagrożeń czyni je szczególnie niebezpiecznymi, a skuteczna strategia wymaga wielopoziomowej odpowiedzi obejmującej politykę, gospodarkę, społeczeństwo, technologię, ochronę środowiska i prawo.

Wszystkie scenariusze opatrzone są przykładami z raportów policyjnych, śledztw dziennikarskich i analiz międzynarodowych, a ich wspólnym mianownikiem jest możliwość współwystępowania i wzajemnego wzmacniania się. Z tego względu GI-TOC i współpracujące instytucje zalecają wielotorowe podejście: wzmacnianie instytucji, harmonizację prawa, inwestycje w cyberbezpieczeństwo oraz monitorowanie zagrożeń ekologicznych.

Kluczowa jest proaktywna analiza słabych sygnałów i integracja informacji pochodzących od organów ścigania, instytucji międzynarodowych i dziennikarzy śledczych. Bez tego Bałkany Zachodnie mogą stać się poligonem doświadczalnym dla nowych modeli przestępczości transnarodowej, które w krótkim czasie rozprzestrzenią się na całą Europę.