W lipcu 2025 r. organizacja badawcza CheckFirst opublikowała raport, w którym – korzystając wyłącznie z otwartych źródeł (OSINT) oraz analizy falerystycznej – przedstawiła strukturę, historię i sieć stacji nasłuchowych 16. Centrum Federalnej Służby Bezpieczeństwa (FSB), spadkobiercy sowieckiego 16. Zarządu KGB, odpowiedzialnego za wywiad radioelektroniczny (SIGINT).

Dokument, który syntetyzuję i rozwijam, powstał na podstawie ponad rocznych kwerend setek fotografii odznak jednostek FSB, źródeł archiwalnych i komercyjnych zdjęć satelitarnych. Kluczowa teza raportu głosi, że 16. Centrum nie tylko przejęło kompetencje KGB i FAPSI, lecz także rozbudowało je o zaawansowane operacje cybernetyczne, m.in. poprzez grupę Turla/Snake.

Metodologia badawcza

Analitycy z CheckFirst wyróżnili trzy podstawowe typy źródeł, w których rosyjskie odznaki wojskowe pojawiają się regularnie:

• Strony producentów (Breget, SpetsZnak, GosZnak), prezentujące bieżącą ofertę dla resortów siłowych.
• Platformy aukcyjne (Meshok), gdzie kolekcjonerzy sprzedają oryginalne egzemplarze wraz z informacjami o pochodzeniu.
• Fora falerystów i weteranów (Faleristika.info, MirFaleristiki).

Każde zdjęcie oznaczano w programie digiKam – otwartym menedżerze zdjęć. Jeżeli odznaka zawierała na rewersie nazwę producenta lub datę wybicia, umożliwiało to określenie jej autentyczności i chronologii. Tam, gdzie na rewersach lub w projekcie pojawiały się mapki bądź współrzędne, dane wprowadzano do modułu geolokalizacji programu.

W efekcie utworzono bazę ponad 200 fotografii powiązanych z 16. Centrum. Zestawienie symboli, dat i nazw własnych pozwoliło odtworzyć schemat organizacyjny oraz – w kilku przypadkach – zlokalizować infrastrukturę SIGINT na obrazach satelitarnych Google Earth i Yandex Maps.

Geneza: od dyrekcji „D" do strategicznego centrum SIGINT

Rozkaz nr 0056 z 21 czerwca 1973 r. podniósł w strukturze KGB Dyrekcję „D” (deszyfracja) do rangi osobnego 16. Zarządu. Po rozpadzie ZSRR zarząd trafił najpierw do Komitetu Łączności Rządowej (1991), a następnie – jako III Główny Zarząd – do FAPSI. Gdy w 2003 r. FAPSI zlikwidowano z powodu przerostu struktur i korupcji, jej zdolności SIGINT podzielono między FSB, SWR i FSO. FSB przejęła większość infrastruktury i zachowała historyczny numer „16”.

Dzisiejsza oficjalna nazwa brzmi Centrum Rozpoznania Radioelektronicznego na Środkach Łączności (ЦРРСС), lecz w jawnych dokumentach jednostka występuje pod zakrytym numerem wojskowym 71330. Jej emblematy – tarcza i miecz KGB/FSB, globus z literą „и”, antena przebita błyskawicą łamiącą klucz – zostały opisane m.in. w brytyjskim fact sheet poświęconym działaniom FSB.

Struktura wewnętrzna i siła kadrowa

Analiza czterdziestu różnych odznak pozwoliła wyróżnić co najmniej dziesięć departamentów oznaczonych literami: A, B, W, D, K, P, S, SP, ST, T oraz dwa „oddziały” numerowane 3 i 7. Ikonografia sugeruje następujący podział kompetencji:

• K – motyw komputera i płytek drukowanych wskazuje na operacje w cyberprzestrzeni (CNO/ATO).
• ST – nietknięty klucz na tle skrzydlatych błyskawic symbolizuje ochronę kanałów wewnętrznych i kryptografię defensywną.
• T – odznaki z datą 1977 r. i motywami radiolokacyjnymi łączą departament z najstarszymi kompetencjami SIGINT KGB.

Według Andrieja Sołdatowa i Iriny Borogan (Agentura.ru) status „departamentu” w FSB uzyskuje jednostka licząca co najmniej 55 etatów, a „oddziału” – osiem. Oznacza to, że 16. Centrum zatrudnia minimum 560 pracowników rozmieszczonych w Moskwie i jednostkach terenowych.

Grupa Turla i narzędzie Snake – cybernetyczne ramię 16. Centrum

Grupa Turla (znana także jako Snake/Uroburos) od 2004 r. prowadzi złożone kampanie szpiegowskie przeciwko instytucjom NATO oraz sektorowi energetycznemu. W maju 2023 r. FBI i Departament Sprawiedliwości przeprowadziły operację MEDUSA, która zdalnie unieszkodliwiła komputery zainfekowane Snake’em; w dokumencie sądowym wskazano wprost, że malware rozwijali oficerowie 16. Centrum FSB.

Sieć stacji nasłuchowych (TsSS)

Z analizy odznak wynika, że 16. Centrum zarządza co najmniej dziesięcioma Centrami Łączności Specjalnej (ЦСС), rozmieszczonymi od Kaliningradu po Kraj Nadmorski. Większość z nich powstała jeszcze w czasach ZSRR, lecz zdjęcia satelitarne wskazują na liczne modernizacje – nowe radomy, anteny wielowiązkowe MBTA oraz potężne zestawy CDAA (tzw. Wullenwebery). Przykładowe placówki przedstawiają się następująco:

• Jednostka 03110 (26. ЦСС) – Adler koło Soczi. Pięć radomów osłania talerze o średnicach 6–25 m, przeniesione z kubańskiej bazy Lourdes; prawdopodobny kierunek nasłuchu: Kaukaz i Bliski Wschód.
• Jednostka 51952 (17. ЦСС) – Nerastannoye, 75 km na południe od Moskwy. Wyposażona w anteny typu Rebus 2N; przechwytuje głównie dyplomatyczny ruch radiowy rosyjskiej stolicy.
• Jednostka 70822 (18. ЦСС) – Kraj Chabarowski. Dysponuje anteną CDAA o średnicy 160 m oraz kilkunastoma parabolami; prowadzi nasłuch Korei Północnej, Japonii i Chin.
• Jednostka 83521 (21. ЦСС) – Verbnoje w obwodzie kaliningradzkim. Położenie idealne do przechwytywania europejskich łączy satelitarnych (SATCOM).

Każdej placówce towarzyszy zespół ikon graficznych powtarzających się w odznakach: sylwetki miast (np. Psków, Krasnoje Sieło), konkretne układy anten, daty utworzenia oraz podkreślenie ciągłości historycznej – często od 1918 r. Precyzyjne wskazanie nazwy w połączeniu z obrazami satelitarnymi stanowiło klucz do wiarygodnej geolokalizacji. Doskonałym przykładem jest Jednostka 61240 pod Petersburgiem, której odznaka odtwarza całą genealogię – od NKWD, przez FAPSI, po FSB – i dosłownie „rysuje” mapę rozwoju.

Znaczenie i perspektywy badawcze

• Potwierdzona ciągłość – Odznaki dowodzą, że FSB postrzega się jako bezpośredniego spadkobiercę 16. Zarządu KGB; rocznice obchodzone są już od 1921 r. (początki kryptologii w WCzK).
• Splot SIGINT i CNO – Symbolika klucza łamanego błyskawicą oraz operacje Turla wskazują, że klasyczny nasłuch radiowy, kryptanaliza i cyberataki tworzą w 16. Centrum jeden łańcuch wywiadowczy.
• Falerystyka jako narzędzie OSINT – Raport pokazał, że systematyczna analiza odznak pozwala odsłonić strukturę nawet najbardziej hermetycznych organizacji. Metoda jest skalowalna: podobne badania można przeprowadzić wobec struktur GRU czy nowych oddziałów FSO.

Według autorów CheckFirst połączenie falerystyki i analizy obrazowej pozwoliło ujawnić ponad 560 etatów, dziesięć departamentów i dziesięć stacji nasłuchowych, które – jak podaje brytyjskie GCHQ – stanowią jeden z filarów rosyjskich operacji informacyjnych przeciwko Zachodowi. Sołdatow i Borogan zauważają, że schemat ten obrazuje również „kanibalizację” dawnej FAPSI przez FSB, GRU i SWR, opisaną w książce The Red Web.

Historia 16. Centrum FSB to opowieść o przystosowaniu sowieckiego aparatu wywiadowczego do realiów XXI wieku: od podsłuchu HF i przechwytywania sygnałów satelitarnych po zaawansowane implanty typu Snake. Analiza CheckFirst, uzupełniona najnowszymi źródłami rządowymi, eksperckimi i prasowymi, pozwala dokładniej niż dotąd wskazać, gdzie i w jaki sposób rosyjskie służby pozyskują najbardziej wrażliwe informacje.

Wciąż jednak otwarte pozostają pytania o rzeczywisty zakres zadań poszczególnych departamentów czy rolę nowych, słabiej udokumentowanych placówek (np. Jednostki 28735 na Krymie). Odpowiedź wymaga dalszej, równie drobiazgowej pracy z licznymi, pozornie nieistotnymi detalami – bo, jak pokazuje falerystyka, to właśnie niepozorna metalowa odznaka potrafi zdradzić największe tajemnice.