Raporty FATF (Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy), zwłaszcza Money Laundering and Terrorist Financing in the Art and Antiquities Market, konsekwentnie wskazują, że rynek sztuki i antyków należy do najbardziej podatnych na pranie pieniędzy oraz transfer korygowanej wartości. Wynika to z kombinacji kilku kluczowych cech: subiektywności wyceny, braku transparentności transakcyjnej, globalnego charakteru obrotu, roli sprzedaży prywatnej oraz istnienia stref magazynowania poza kontrolą publiczną.

Wartość dzieła sztuki jest tworzona nie w oparciu o obiektywne kryteria, lecz poprzez społeczny konsensus ekspertów, prestiż instytucji, historię własności oraz kontekst rynkowy. Jak podkreśla FATF, dzieło, które w jednym otoczeniu wyceniane jest na kilkadziesiąt tysięcy euro, w innym może kosztować wielokrotnie więcej – co umożliwia pozorne uzasadnianie znaczących przepływów finansowych. Ten sam brak obiektywizmu, będący naturalną częścią kulturowego charakteru rynku, jest jednocześnie jego największą słabością w kontekście finansowym, ponieważ pozwala przestępcom generować fikcyjne zyski, ukrywać straty lub zwiększać wartość aktywów w sposób, który nie budzi automatycznych podejrzeń.

Drugim istotnym elementem ryzyka jest strukturalna nieprzejrzystość. Według analiz branżowych nawet 70–80 proc. transakcji odbywa się w obiegu prywatnym – poza nadzorem regulatorów, systemami compliance i publicznymi rejestrami. Sprzedaż prywatna umożliwia całkowite ukrycie tożsamości kupującego i sprzedającego, a także pochodzenia środków.

W praktyce oznacza to, że jeden z najbardziej wartościowych segmentów światowego rynku dóbr luksusowych działa w modelu, w którym transparentność nie jest normą, lecz wyjątkiem. Jak zauważa OECD w raporcie „Trade in Free Ports and Illicit Financial Flows”, nawet jeśli domy aukcyjne wdrażają coraz bardziej zaawansowane procedury AML, gros obrotu pozostaje poza ich kontrolą.

Gdy archeologia, finanse, mafia i służby specjalne splatają się w jeden globalny rynek

Nielegalny obrót dziełami sztuki nie ogranicza się jednak do mechanizmów finansowych opisanych powyżej. Według UNESCO w raporcie „Illicit Trafficking of Cultural Property” ponad 80 proc. stanowisk archeologicznych na Bliskim Wschodzie uległo grabieży w ostatnich dekadach. Konflikty zbrojne w Iraku, Syrii, Afganistanie, Libii czy Jemenie przekształciły całe regiony w przestrzenie systemowego rabunku: nielegalne wykopaliska prowadzą zarówno lokalne społeczności w warunkach skrajnego ubóstwa, jak i zorganizowane grupy przestępcze oraz struktury terrorystyczne.

Interpol w raporcie „Assessing Crimes Against Cultural Property” wskazuje, że organizacje takie jak ISIS traktowały antyki jak zasób ekonomiczny równy ropie czy broni – jako źródło zysków wykorzystywanych do finansowania operacji militarnych. Artefakty archeologiczne z Palmyry, Apamei czy Dura Europos pojawiały się następnie w europejskich domach aukcyjnych, nierzadko po kilku zmianach właściciela i wielokrotnych fałszerstwach proweniencyjnych, co pokazuje bezpośredni związek między grabieżą a legalnym rynkiem.

W Europie i Ameryce Północnej rynek nielegalnych dóbr kultury dopełnia ukryty segment powiązań ze światem finansowym, prawnym i politycznym. FATF opisuje go jako „przemysłowy ekosystem” transakcji, w którym uczestniczą galerie, prywatne banki, kancelarie prawne, doradcy podatkowi oraz fundacje. Struktury offshore w Liechtensteinie, Panamie, na Brytyjskich Wyspach Dziewiczych czy w Jersey stanowią narzędzia ukrywania beneficjenta rzeczywistego, a więc kluczowy element prania pieniędzy.

Niebagatelne znaczenie mają także działania służb specjalnych. Choć współczesne wywiady nie wynagradzają już agentów dziełami sztuki, liczne śledztwa medialne potwierdzają, że galerie i domy aukcyjne bywają wykorzystywane jako przykrywki operacyjne oraz kanały transferu środków w państwach objętych sankcjami.

Według analiz Financial Times i agencji Reuters rosyjskie i chińskie sieci wpływu korzystały z rynku sztuki jako narzędzia infiltracji i pozyskiwania dewiz. Z kolei północnokoreańskie Mansudae Art Studio, opisane w źródłach cytowanych przez UNESCO, funkcjonuje jako państwowy ośrodek eksportu sztuki, którego dochody zasilały aparat władzy.

Rynek sztuki to styk wielu form działalności niejawnej i przestępczej – od grabieży archeologicznej po pranie pieniędzy, od operacji wywiadowczych po omijanie sankcji. W tej perspektywie działania instytucji międzynarodowych zyskują na znaczeniu. Szczególnie ważną rolę odgrywają operacje prowadzone przez Europol i Interpol, takie jak Pandora, Athena i Odysseus, których celem jest rozbijanie siatek przemytniczych, odzyskiwanie skradzionych artefaktów oraz monitorowanie przepływów cyfrowych i fizycznych. W ostatnich edycjach tych operacji udało się zabezpieczyć dziesiątki tysięcy obiektów, co stanowi jeden z najbardziej wymiernych dowodów na skalę problemu.

Nielegalny rynek sztuki jako struktura systemowa

Współczesny nielegalny rynek sztuki nie jest jedynie zbiorem indywidualnych transakcji czy przypadków przestępczości, lecz stanowi strukturę systemową, w której poszczególne segmenty – od grabieży archeologicznej, przez przemytnictwo, po pranie pieniędzy – funkcjonują jako wzajemnie powiązane elementy globalnej architektury finansowej.

Analizy FATF wskazują, że dzieła sztuki należą do aktywów o najwyższej mobilności i jednocześnie o najsłabszym nadzorze regulacyjnym, co czyni je idealnym narzędziem w procesach transferu wartości, zwłaszcza tych prowadzonych z pominięciem systemu bankowego. Sprzyja temu fakt, że – w przeciwieństwie do większości towarów luksusowych – dzieła sztuki nie posiadają ujednoliconego systemu identyfikacji ani standardu rejestrowania właścicieli. Otwiera to przestrzeń dla manipulacji proweniencją, zawyżania wartości oraz tworzenia fikcyjnych historii transakcyjnych.

Ukryta infrastruktura nielegalnego rynku

Jak zauważa OECD, jednym z najbardziej strukturalnych problemów rynku jest to, że znaczna część operacji odbywa się całkowicie poza zasięgiem instytucji państwowych. Sprzedaż prywatna, będąca podstawowym mechanizmem wymiany w segmencie high-end, nie podlega obowiązkom informacyjnym ani raportowaniu. Tym samym nawet transakcje o wartości kilkuset milionów euro mogą przejść niezauważone przez system nadzoru finansowego.

W przeciwieństwie do banków, galerie i dealerzy sztuki przez dekady nie byli objęci obowiązkami AML, co stworzyło środowisko sprzyjające nadużyciom. Dopiero ostatnia dekada przyniosła stopniowe zmiany regulacyjne, przede wszystkim w Europie i Stanach Zjednoczonych, lecz wciąż istnieje znacząca asymetria między jurysdykcjami, co przestępcy wykorzystują, dokonując tzw. zakupu regulacyjnego.

W tej złożonej strukturze szczególne znaczenie ma rola magazynów wolnocłowych (free ports). Funkcjonują one jako centra przechowywania, handlu i ukrywania aktywów o wysokiej wartości, a ich status prawny umożliwia całkowite wyłączenie dzieł z obiegu publicznego, a nawet prawnego.

W Genewie, jednym z największych free ports na świecie, według szacunków OECD przechowywane są setki tysięcy obiektów – w tym obrazy, rzeźby, artefakty archeologiczne oraz antyki – których łączna wartość sięga miliardów dolarów. Magazyny te są wykorzystywane do przeprowadzania „warstwowania” środków: dzieło może zmieniać właściciela bez opuszczania magazynu, a jego wartość może zostać ponownie ustalona na podstawie dokumentacji dostarczanej przez ekspertów pozostających poza nadzorem. Dla organów ścigania oznacza to niemal całkowitą niemożność rekonstrukcji realnej ścieżki obrotu oraz ustalenia beneficjenta rzeczywistego.

Tego typu operacje nie funkcjonowałyby jednak na dużą skalę, gdyby nie równoległy rozwój struktur przestępczości zorganizowanej, które traktują dzieła sztuki jako specyficzną kategorię aktywów. Raporty Europolu wskazują, że włoska mafia, grupy bałkańskie, kartele latynoamerykańskie oraz sieci przestępcze w Europie Środkowej aktywnie wykorzystują dzieła sztuki jako narzędzie lokowania kapitału oraz jego przenoszenia pomiędzy kontynentami.

W wielu udokumentowanych przypadkach dzieła sztuki służyły do poręczania transakcji narkotykowych, rozliczeń między grupami przestępczymi oraz zabezpieczania długów. Przestępczość artystyczna staje się w ten sposób częścią szerszego ekosystemu finansowego, w którym aktywa kulturowe zastępują gotówkę lub kruszce ze względu na ich dyskrecję i wysoki stosunek wartości do masy.

Międzynarodowe operacje Europolu i Interpolu

Nie można pominąć roli operacji transnarodowych, które w ostatnich latach stały się jednym z najważniejszych narzędzi przeciwdziałania przestępczości przeciwko dziedzictwu kulturowemu. Europol i Interpol prowadzą regularne akcje wymierzone w sieci przemytnicze, z których największą i najbardziej znaną jest seria operacji Pandora.

Pandora I–IX, realizowana od 2016 roku, doprowadziła do przejęcia ponad 200 tysięcy artefaktów oraz zatrzymania setek osób podejrzanych o udział w przemycie, fałszerstwach oraz nielegalnym handlu. W ramach Pandora IX, według komunikatu Interpolu z maja 2025 r., zabezpieczono 37 727 obiektów i zatrzymano 80 osób w 23 krajach, co ukazuje skalę współpracy międzynarodowej oraz rosnące znaczenie analityki cyfrowej i patroli internetowych.

Operacje te nie ograniczają się do fizycznych przeszukań magazynów czy galerii. Coraz większą rolę odgrywają cyberpatrole oraz analizy danych prowadzone wspólnie przez Europol, Interpol i organy celne państw członkowskich. W ramach Pandora VIII przeprowadzono setki skoordynowanych kontroli platform internetowych, podczas których wykryto tysiące ofert sprzedaży obiektów o podejrzanej proweniencji.

Równocześnie działania operacyjne często skupiają się na lokalnych rynkach w Azji, Afryce czy Ameryce Południowej, skąd artefakty trafiają następnie do Europy. Odkrycia te potwierdzają obserwacje UNESCO, zgodnie z którymi przestępczość związana z dobrami kultury ma charakter zarówno lokalny, jak i globalny, a jej skuteczna eliminacja wymaga współpracy ponad granicami.

Warto podkreślić, że działania Europolu i Interpolu nie eliminują zjawiska, lecz ujawniają jego rozmiar. Każda konfiskata pokazuje jedynie ułamek realnego rynku, gdyż wiele obiektów nigdy nie jest rejestrowanych, a ich pochodzenie pozostaje nieudokumentowane.

Czarny rynek sztuki jako część globalnego systemu finansowego

W miarę jak działania operacyjne Europolu i Interpolu ujawniają coraz bardziej złożone układy handlu nielegalnymi dobrami kultury, rośnie zrozumienie, że współczesny czarny rynek sztuki nie funkcjonuje już w izolacji, lecz wpisuje się w globalny system finansowy o dużym stopniu elastyczności i głębokiej nieprzejrzystości. Dzieła sztuki – zarówno te o wysokiej wartości rynkowej, jak i archeologiczne artefakty o niejasnym pochodzeniu – stały się pełnoprawnym elementem infrastruktury przestępczej, wykorzystywanym do ukrywania kapitału, budowania mechanizmów prania pieniędzy oraz transferów finansowych między różnymi segmentami przestępczości zorganizowanej. Raporty FATF podkreślają, że rynek sztuki, choć historycznie kojarzony z kulturą i elitami intelektualnymi, jest obecnie jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających się obszarów ryzyka finansowego.

Kluczowym mechanizmem napędzającym nielegalny rynek jest wykorzystywanie sztuki jako aktywa umożliwiającego warstwowanie środków finansowych. W odróżnieniu od tradycyjnych instrumentów inwestycyjnych dzieła sztuki nie posiadają transparentnej historii transakcyjnej, a ich wartość może zostać zmieniona w stosunkowo prosty sposób poprzez odwołanie do opinii eksperckich, które – jak podkreśla OECD – nie są regulowane w sposób porównywalny z rynkiem finansowym.

Istotnym wyzwaniem w walce z przestępczością związaną z dziełami sztuki jest brak jednolitych standardów proweniencji. Dokumentacja dotycząca pochodzenia dzieła jest często fragmentaryczna lub celowo zniekształcona, a systemy rejestrów w różnych krajach pozostają niekompatybilne.

Jak wskazuje UNESCO, w wielu państwach nie występuje nawet formalny wymóg zgłaszania kradzieży artefaktów, co oznacza, że obiekt, który zniknął z muzeum lub prywatnej kolekcji, może po latach pojawić się na aukcji jako „obiekt o niepełnej historii”. Tego typu luki prawne tworzą przestrzeń, którą wykorzystują zarówno przemytnicy, jak i legalni pośrednicy – galerie, domy aukcyjne, fundacje artystyczne czy kancelarie prawne.

Przepływy te funkcjonują na pograniczu legalności, umożliwiając nadanie legalnej narracji obiektom pochodzącym z grabieży, wykopalisk rabunkowych lub przemytu. Szczególnie widoczne jest to w kontekście działań zbrojnych. Konflikty na Bliskim Wschodzie i w Afryce, a także agresja Rosji na Ukrainę, stworzyły warunki do grabieży na niespotykaną skalę. Zgodnie z raportami UNESCO wiele muzeów, archiwów, bibliotek i zabytków zostało splądrowanych, a zrabowane dobra trafiają na rynek międzynarodowy poprzez sieci powiązań sięgające od lokalnych milicji po profesjonalnych pośredników w Europie i Azji.

Kraje rozwinięte – Szwajcaria, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone czy Zjednoczone Emiraty Arabskie – pozostają kluczowymi punktami dystrybucji i przechowywania dzieł sztuki, często poprzez instytucje o nieprzejrzystym charakterze prawnym. Free ports funkcjonują w tych państwach jako bezpieczne przystanie nie tylko dla sztuki, ale również dla kapitału o niejasnym pochodzeniu.

W odpowiedzi na te zjawiska państwa i organizacje międzynarodowe wprowadzają coraz bardziej zaawansowane rozwiązania regulacyjne. UE przyjęła rozporządzenie w sprawie importu dóbr kultury (2019/880), które wprowadza obowiązek certyfikowania proweniencji i kontrolowania wieku artefaktów archeologicznych przywożonych spoza Unii. Choć regulacja ta jest przełomowa, spotkała się z krytyką ze strony środowisk handlu antykami, które podkreślają, że nadmierna biurokracja może prowadzić do przenoszenia obrotu do luźniej regulowanych rynków azjatyckich lub bliskowschodnich.

Luki systemowe w zwalczaniu nielegalnego rynku sztuki

Wszystkie te elementy – niepełna regulacja, mobilność kapitału, tajność transakcji, słaba dokumentacja oraz rosnąca rola technologii – tworzą środowisko, w którym walka z nielegalnym handlem sztuką wymaga skoordynowanej interwencji na poziomie globalnym. Jak podkreślają Europol i Interpol, żadna pojedyncza operacja ani reforma prawna nie jest w stanie samodzielnie zatrzymać zjawiska. Konieczna jest budowa trwałej, międzynarodowej architektury współpracy obejmującej organy ścigania, sektor finansowy, instytucje kultury oraz rynek prywatny.

W ramach operacji Pandora – szczególnie w edycjach VIII i IX – szczególnie widoczna stała się zmiana sposobu działania przemytników, który przeszli z tradycyjnego obrotu fizycznego na sprzedaż cyfrową poprzez platformy e-commerce i media społecznościowe. Europol stwierdził, że liczba obiektów oferowanych online wzrosła o kilkadziesiąt procent rok do roku, a przemytnicy coraz częściej wykorzystują konta zakładane na fałszywe dane, płatności kryptowalutowe oraz przesyłki kurierskie maskowane jako przedmioty dekoracyjne o niewielkiej wartości.

Działania Europolu i Interpolu pokazują również, że nielegalny handel dziełami sztuki jest ściśle powiązany z innymi formami przestępczości – handlem narkotykami, bronią, ludźmi oraz przestępczością finansową. Sukces tych operacji zależy nie tylko od zatrzymań i konfiskat, lecz także od zdolności gromadzenia i analizy danych. Obie instytucje wielokrotnie podkreślały brak pełnej harmonizacji między państwami w zakresie zgłaszania strat, katalogowania obiektów oraz udostępniania danych.

Free ports jako węzły globalnej infrastruktury finansowej

Szczególną rolę w architekturze nieprzejrzystości odgrywają free ports w Genewie, Luksemburgu, Singapurze i Dubaju. Są one przestrzeniami o statusie quasi-eksterytorialnym, gdzie dzieła sztuki mogą być przechowywane przez lata bez obowiązku ujawniania właścicieli czy pochodzenia, a transfer własności zachodzi poprzez zmianę dokumentów, nie zaś fizyczne przemieszczenie obiektu. OECD i FATF określiły je jako jeden z najbardziej nieprzeniknionych elementów globalnej infrastruktury finansowej.

Przemytnicy dostosowują się szybciej niż obowiązujące regulacje, przenosząc obrót do nowych kanałów – kryptowalut i giełd NFT. Operacje Pandora VIII i IX potwierdziły przypadki sprzedaży ikon, monet i artefaktów archeologicznych za pośrednictwem transakcji kryptowalutowych.

Z kolei mechanizmy prania pieniędzy w sektorze sztuki przypominają wielowarstwowe schematy znane z rajów podatkowych: wykorzystują pośredników, transakcje prywatne, galerie, fundacje, struktury offshore, free ports oraz płatności kryptowalutowe. Proces przebiega klasycznie w trzech fazach – placement, layering i integration – które na rynku sztuki przybierają szczególnie trudne do wykrycia formy.

Perspektywa przyszłości

Działania operacyjne takie jak seria Pandora, Athena i Odysseus dowodzą, że przestępczość dotycząca dóbr kultury jest zjawiskiem masowym i dynamicznym. Najistotniejszym wnioskiem jest konieczność postrzegania nielegalnego handlu sztuką jako pełnoprawnego elementu globalnego bezpieczeństwa. Ochrona dziedzictwa kulturowego to już nie tylko kwestia etyczna, lecz również gospodarcza, polityczna i strategiczna.

Przyszłość międzynarodowej walki z nielegalnym rynkiem sztuki musi opierać się na: globalnej harmonizacji przepisów AML, obowiązkowej dokumentacji proweniencji, pełniejszej transparentności rynku, cyfrowych systemach ewidencyjnych oraz wzmocnionej współpracy operacyjnej między państwami. Tylko wspólna infrastruktura normatywna i operacyjna może stworzyć realną barierę dla transnarodowych sieci przestępczych. Z tej racji nielegalny obrót dziełami sztuki pozostanie jednym z najbardziej wymagających obszarów polityki międzynarodowej tak długo, jak długo rynek ten będzie funkcjonować w cieniu luksusu i niejawnych wartości.