Należy zaznaczyć, że katalog wskazanych poniżej możliwości ma przede wszystkim charakter weryfikacyjny i prewencyjny, a nie osłonowy (systemowy). Brak natomiast właściwych regulacji prawnych w zakresie zestawienia tychże „ważnych osób” oraz właściwych narzędzi (uprawnień) do prowadzenia koniecznych czynności powoduje, że działania takie są prowadzone w dużej mierze doraźnie i/lub „punktowo”. W rezultacie mamy do czynienia z hybrydowym (mieszanym) „modelem” działań o charakterze informacyjnym, operacyjno-rozpoznawczym i administracyjnym wynikającym z formalnych (legalnych) zadań i uprawnień danej instytucji.

Realne możliwości i działania służb specjalnych

W praktyce, służby (lub inne właściwe instytucje) uczestniczą w procedurach, w trakcie których zobligowane są do udzielania odpowiedzi na zapytania kierowane przede wszystkim z poziomu kierownictw szeregu instytucji administracji publicznej, czy wobec danej osoby obejmującej ważne stanowisko publiczne istnieją informacje mogące rzutować na zasadność (bezpieczeństwo) takiej decyzji personalnej/kadrowej. W związku z tym dokonują one możliwych ustaleń (we własnym zakresie lub w koordynacji z innymi podmiotami), a przypadku posiadania (lub uzyskania) takiej wiedzy informują w stosownym trybie podmiot/osobę kierującą zapytanie o swoim stanowisku (nie o treści informacji) w tej sprawie. Działanie takie nie oznacza, że od momentu zapytania służba rozpoczyna bieżące i stałe (trwające na czas piastowania danego stanowiska) rozpoznanie i ustalenia dotyczące tejże osoby.

Praktyczne dysfunkcje takiego „modelu” weryfikacji są co najmniej dwojakie: posiadana informacja (lub jej brak) ma walor prawdziwości na dzień dokonywanych sprawdzeń i odpowiedzi (kolejnego dnia prawda w stosunku do danej osoby może wyglądać inaczej); służba (instytucja) może nie posiadać żadnych istotnych informacji na temat podmiotu zapytania, co nie oznacza, że w związku z tą osobą nie zaistniały w przeszłości zdarzenia mogące mieć wpływ na jej ocenę (w kontekście bezpieczeństwa państwa). Bywa również tak, że w trakcie realizacji swoich zadań ustawowych (m.in. prowadzenia czynności operacyjno-rozpoznawczych) służby uzyskują wiedzę na temat „ważnej osoby” już piastującej swój urząd/stanowisko, mogącą mieć wpływ na bezpieczeństwo tej osoby (w rozumieniu bezpieczeństwa państwa). W takich przypadkach, w określonym (ustawowym) trybie, przekazuje się właściwą informację na szczebel właściwych organów/osób w administracji państwowej lub/i podejmuje inne działania wynikające z ustawowych obowiązków danej służby.

Kolejnym elementem w obszarze bezpieczeństwa „ważnych osób” w związku z pełnieniem przez nie określonych funkcji publicznych jest państwowy system dostępu do informacji niejawnych. Jednym z jego walorów jest to, że posiada on sformalizowane procedury, oparte o ustawę o ochronie informacji niejawnych. W związku z obejmowaniem przez daną osobę stanowiska związanego z koniecznością dostępu do informacji niejawnych wszczyna się wobec tej osoby (z jej udziałem) procedurę (postępowanie sprawdzające) wydania jej stosownego poświadczenia pozwalającego na taki dostęp. W jej trakcie, po pierwsze - osoba taka jest zobowiązana udzielić na swój temat szeregu danych, których ocenienie i weryfikacja może pozwolić na wychwycenie informacji (ryzyk) istotnych dla bezpieczeństwa państwa i właściwie zareagować. Po drugie - równolegle dokonuje się szeregu ustaleń w różnych rejestrach państwowych (także służb specjalnych) aby uzyskać właściwą (obiektywną) wiedzę na temat danej osoby, w kontekście umożliwienia jej dostępu do informacji niejawnych (czyli istotnych dla bezpieczeństwa państwa).

Czynności takie prowadzą, w zależności od kategorii informacji niejawnych, ABW (w sferze cywilnej) i SKW (w sferze wojskowej) oraz pełnomocnicy ds. informacji niejawnych w danych instytucjach i podmiotach. Jest to mocno uproszczony opis tego typu działań i procedur ale ważne jest, że cały system dostępu do informacji niejawnych stanowi w pewnym zakresie dość skuteczny „filtr”, dzięki któremu można wyprzedzająco wychwycić konkretne sytuacje (osoby) w kontekście zagrożenia dla interesów i bezpieczeństwa państwa.

Pamiętać jednak należy, że mechanizm oparty o prawo dostępu do informacji niejawnych nigdy nie pozwoli uzyskać wszystkich istotnych (właśnie dla interesów i bezpieczeństwa państwa) informacji dotyczących danej „ważnej osoby”, a procedury takie dotyczą jedynie określonej grupy osób (oczywiście części tych „ważnych” również). Ponadto, ustawa o ochronie informacji niejawnych pozwala na dostęp do informacji niejawnych licznej grupie „najważniejszych osób” w państwie (między innymi wszyscy parlamentarzyści, członkowie Rady Ministrów, sędziowie, prokuratorzy) bez przeprowadzenia postępowania sprawdzającego (art.34, ust.10 ustawy) - z pewnym ograniczeniem w przypadku dostępu do informacji o klauzuli „ściśle tajne” oraz dostępu do informacji niejawnych organizacji międzynarodowych lub o dostępu, wynikającego z umowy międzynarodowej zawartej przez Rzeczpospolitą Polską.

Jak widać, zabezpieczenie „ważnych osób” w oparciu system ochrony informacji niejawnych poprzez swoje kluczowe (i liczne) wyłączenia oraz inne formalne ograniczenia nie gwarantuje możliwości prewencyjnego i pełnego uzyskiwania informacji istotnych dla bezpieczeństwa państwa. Dodatkowo należy mieć świadomość, że wydanie zgody danej osobie na dostęp do informacji niejawnych kończy procedurę umożliwiającą służbom uzyskiwanie i weryfikowanie istotnych danych na jej temat, natomiast już kolejnego dnia mogą mieć miejsce zdarzenia o negatywnym znaczeniu ale już poza wiedzą służb specjalnych. Pamiętać natomiast trzeba, że po uzyskaniu właściwego poświadczenia zgoda na dostęp do informacji niejawnych ma charakter wieloletni (10 lat w przypadku danych o klauzuli „poufne”, 7 lat – w przypadku danych o klauzuli „tajne”, 5 lat – w przypadku danych o klauzuli „ściśle tajne”), praktycznie niemal już bez możliwości bieżącej/ponownej weryfikacji takiego uprawnienia.

Niemniej jednak, system ochrony informacji niejawnych wydaje się to być kluczowym komponentem opisywanego „modelu” zabezpieczenia „ważnych osób” (państwa). Dlatego szczególnie istotne jest: właściwe (konsekwentne) zarządzanie tym systemem przez upoważnione do tego podmioty/służby; wyposażenie je w lepsze, bardziej adekwatne do nowych zagrożeń i wyzwań, narzędzia formalno-prawne (konieczna wydaje się być zmiana/nowelizacja przedmiotowej ustawy); a przede wszystkim unikanie „rozszczelniania” tego systemu poprzez akceptowanie (na poziomach decydentów) uchylania się przez „ważne osoby” od wymaganych przepisami procedur uzyskania dostępu do informacji niejawnych.

W kontekście przedstawianego zagadnienia (zabezpieczenia „ważnych osób”) należy dodać, że istnieją jeszcze dodatkowe działania służb specjalnych oparte o inne procedury o charakterze formalnym (opiniodawcze, akredytacyjne, administracyjne) pozwalające uzyskać wiedzę o takich osobach i mogącą mieć wpływ na bezpieczeństwo państwa. Ich rezultaty także pozwalają służbom w zasadnych sytuacjach zareagować we właściwy i korzystny dla państwa sposób.

Ponadto, istotnym elementem działań wskazanych w tekście instytucji, który uzupełnia opisywany hybrydowy „model” bezpieczeństwa funkcjonowania „ważnych osób” w związku z pełnieniem przez nie określonych funkcji publicznych jest system szkoleń prewencyjno-informacyjnych realizowanych w zakresie kontrwywiadowczym przez ABW/ SKW oraz antykorupcyjnym przez CBA przeznaczonych dla pracowników szeregu instytucji państwowych oraz innych, właściwych podmiotów. W skali każdego roku są to co najmniej setki przeszkolonych/doinformowanych osób – urzędników czy także menadżerów spółek skarbu państwa.

Próbując przedstawić katalog praktycznych działań i rozwiązań związanych z przedmiotowym zagadnieniem należy zwrócić również uwagę na fakt, że każdym podmiocie państwowym i biznesowym (spółki skarbu państwa) funkcjonują struktury (departamenty, biura) odpowiedzialne za bezpieczeństwo tychże podmiotów czyli również „ważnych osób” tam zatrudnionych. To właśnie zadania i kompetencje takich struktur powinny pełnić szczególną rolę we współtworzeniu opisywanego „modelu”. Działania takie oparte są o prewencję (procedury compliance, wewnętrzne regulaminy, polityki, rekomendacje); reagowanie (zarządzanie procedurami, postępowania wyjaśniające i kontrolne), działania następcze (audyty, kontrole, współdziałanie z instytucjami zewnętrznymi). Co ważne, opisywane piony bezpieczeństwa na co dzień współdziałają w zasadnym zakresie z organami ochrony prawnej (służbami specjalnymi również), co powoduje uzupełnianie się systemów działania w obszarze bezpieczeństwa osób (również „ważnych”) i podmiotów, w których one funkcjonują.

Co trzeba zrobić?

Powyższe przedstawienie realnych możliwości i działań organów ochrony prawnej (w tym służb specjalnych) w zakresie zabezpieczenia „ważnych osób” w Polsce z pewnością nie wyczerpuje w całości istoty zagadnienia. Jest to skrócony opis stanu faktycznego, opartego o istniejące w Polsce uwarunkowania prawne i instytucjonalne oraz ich praktyczny wymiar i efektywność. W rezultacie, istniejący „model” charakteryzuje się fragmentarycznością, a poszczególne jego elementy zostały podzielone na różnej wielkości komponenty przypisane danym instytucjom, z brakiem jednoznacznego wskazania podmiotu, który miałby pełnić rolę wiodącą i koordynacyjną.

Jeśli nasze państwo chciałoby poważnie zmierzyć się z przedstawionym problemem, należałoby podjąć dyskusje, działania i decyzje o charakterze analitycznym, a w konsekwencji państwowym i legislacyjnym (ponadpolitycznym) w następujących obszarach:

• określenie czy, a jeśli tak to jaki rodzaj osłon/tarcz powinien istnieć wobec „ważnych osób" w państwie, tj. czy ma to być jedynie osłona/tarcza kontrwywiadowcza (zabezpieczenie przed działalnością obcych służb specjalnych) czy konieczne jest również prowadzenie innego rodzaju osłon/tarcz – dla przykładu antykorupcyjnej;
• prawne określenie (stworzenie) katalogu „ważnych osób" w państwie, precyzyjne określenie zasad jego sporządzania i uzupełniania;
• stworzenie na poziomie ustawowym definicji właściwej osłony/tarczy oraz podjęcie decyzji, w jakiej ustawie/ustawach (której instytucji przypisanej) należy takie definicje wprowadzić;
• opisanie i doprecyzowanie kompetencji poszczególnych służb w tych zdefiniowanych obszarach wraz z precyzyjnym określeniem rodzaju uprawnień i czynności, których podejmowanie przez właściwe służby byłoby możliwe (legalne);
• w przypadku rozproszenia tego typu zadań i uprawnień pomiędzy różne podmioty podjęcie decyzji w zakresie wyznaczania służby o roli koordynującej takie działania;
• przygotowanie rozwiązań organizacyjno-kadrowo-finansowych dotyczących danych służb w tej zakresie wyposażenia ich w dodatkowe siły i środki w celu właściwej realizacji stworzonych (dodanych) zadań.
• z pewnością zasadnym byłoby również dokonanie analizy prawno-porównawczej rozwiązań w przedmiotowym zakresie, jakie funkcjonują w tak zwanych krajach demokracji zachodnich.

Do czasu ewentualnego wypracowania właściwych rozwiązań prawno-organizacyjnych w obszarze zabezpieczenia „ważnych osób” w państwie (w rozumieniu mitygacji ryzyk/zagrożeń dla interesów i bezpieczeństwa państwa) pożądane byłoby, aby w przypadku (nieuchronnego raczej) pojawienia się kolejnej sytuacji związanej z niewłaściwym lub nielegalnym działaniem takiej osoby, opisywać i oceniać takie zdarzenie w przestrzeni publicznej (medialnej, politycznej) w racjonalny i adekwatny sposób. Istotne jest aby krytyka i stawianie zrzutów danym instytucjom (służbom specjalnym) nie były pochopne, a przede wszystkim były oparte o fakty wynikające z uwarunkowań prawnych i realnych (legalne) możliwości w tym zakresie.

Należy mocno podkreślić, że żaden stworzony przepis, nakaz, zakaz; żadna osłona i tarcza nie zastąpią ostatecznie uczciwości i moralności naszych „ważnych osób” w państwie, ich zdrowego rozsądku i świadomej potrzeby godnego wypełniania swoich obowiązków w trakcie pracy lub służby dla Państwa.

Norbert Loba - były zastępca szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego