Akcja - reakcja

Trevor Reed został zatrzymany w Rosji w 2019 roku i oskarżony o napaść pod wpływem alkoholu na policjantów, a następnie skazany na 9 lat pozbawienia wolności. W kwietniu 2022 roku uwolniono go, w zamian za rosyjskiego pilota Konstantina Jaroszenko (oficjalnie właściciela firmy awiacyjnej Rost Avia w Rostowie nad Donem), zatrzymanego w 2010 roku w Liberii przez agentów DEA pod zarzutem przemytu przez RPA i Europę do USA kokainy o szacowanej wartości 100 mln dolarów. Po jego ekstradycji do USA, na podstawie nakazu aresztowania wydanego przez sąd w Nowym Jorku, został on skazany na 20 lat więzienia. Władimir Putin w październiku 2022 roku swym dekretem powołał go do 168-osobowej Rosyjskiej Izby Publicznej, mającej uprawnienia konsultacyjne w zakresie monitorowania agencji rządowych i rozpatrywania projektów ustaw.

Brittney Griner 17 lutego 2022 roku została aresztowana na międzynarodowym lotnisku Szeremietiewo - pod zarzutem przemytu narkotyków - po tym, jak rosyjska Federalna Służba Celna stwierdziła, że przewoziła ona wkłady zawierające gram oleju haszyszowego. W sierpniu 2022 roku sąd w Rosji uznał Griner za winną i skazał ją na dziewięć lat więzienia i grzywnę w wysokości 1 miliona rubli (16 301 USD). Zdaniem władz amerykańskich była to celowa akcja mająca zapewnić Rosji zakładnika potrzebnego do negocjacji w sprawie uwolnienia Victora Bouta, rosyjskiego handlarza bronią i prawdopodobnie oficera GRU, który został skazany w USA w 2012 roku na 25 lat więzienia za próbę sprzedaży broni kolumbijskim rebeliantom z FARC. Rosja od wielu lat prowadziła kampanie dyplomatyczną i medialną dotycząca jego uwolnienia. W lipcu 2022 roku, według "Kommiersant", szef Departamentu Stanu Anthony Blinken poinformował o zamiarze omówienia w rozmowie telefonicznej z ministrem spraw zagranicznych Federacji Rosyjskiej Siergiejem Ławrowem możliwości jego wymiany na Paula Whelana i Brittney Griner.

Paul Whelan to były żołnierz piechoty morskiej USA posiadający obywatelstwo amerykańskie, brytyjskie, irlandzkie i kanadyjskie. Po skazaniu go przez sąd wojskowy w styczniu 2008 r., za liczne zarzuty "związane z kradzieżą ", na 60 dni ograniczenia wolności, został wydalony z armii. Pomimo tego zatrudniono go jako dyrektora ds. bezpieczeństwa w motoryzacyjnej firmie Borg Warne z Michigan. Z racji obowiązków służbowych wielokrotnie przebywał w Rosji. Został aresztowany (w Moskwie, 28 grudnia 2018 roku) w hotelu Metropol przez FSB, w trakcie przekazywania mu przez obywatela rosyjskiego nośnika pamięci USB, który zawierać miał dane rosyjskich funkcjonariuszy bezpieczeństwa. Oskarżono go o szpiegostwo. Według rosyjskiej gazety "Kommiersant" była to operacja specjalna rosyjskich służb - gdyż przekazującym materiały był mjr Ilya Yatsenko, oficer z Departamentu "K" Służby Bezpieczeństwa Ekonomicznego FSB. 15 czerwca 2020 roku Whelan został skazany na 16 lat więzienia za działalność szpiegowską na terenie FR. Faktycznym powodem aresztowania Whelana, według Ryana Fayhee, byłego prawnika, Departamentu Sprawiedliwości i innych źródeł CNN było zatrzymanie w lipcu 2018 roku i skazanie w grudniu na półtora roku więzienia w USA obywatelki FR Marii Butiny. Zarzucano jej prowadzenie działalności lobbingowej bez wymaganej rejestracji. Została - po odbyciu 9 miesięcy kary - w październiku 2019 zwolniona i wydalona z USA, a w 2021 roku wybrano ją do Dumy Państwowej FR z ramienia partii Jedna Rosja.

Rosjanie, według CNN i "The New York Times", w zamian za Whelana zażądali uwolnienia Vadima Krasikowa, skazanego w Niemczech na dożywocie za zabójstwo byłego czeczeńskiego komendanta polowego Zelimkhana Khangoshviliego. Według źródeł CNN, wniosek ten został uznany za problematyczny, między innymi z tego powodu, że Krasikow przebywa w niemieckim więzieniu, a oferta nie została przekazana formalnie, lecz za pośrednictwem kanału FSB. Strona niemiecka nie jest tym jednak zainteresowana. W efekcie Rosja odmówiła włączenia Paula Whelana do umowy, co spowodowało, że Joe Biden zgodził się na wymianę jedynie za Brittney Griner, do której ostatecznie doszło 8 grudnia 2022 roku. Bout po powrocie do Rosji został przyjęty z najwyższymi honorami. Były oficer CIA, John Woodward, a obecnie profesor stosunków międzynarodowych na Uniwersytecie Bostońskim, pytany przez ABC News o losy Paula Whelana stwierdził, że "to było szczęście, że była ona (Griner – przyp. red.) znacznie bardziej celebrytką i myślę, że pomogło to zmobilizować wielu wpływowych ludzi do poparcia jej sprawy. Podczas gdy, Paul Whelan nie miał tak dużego wsparcia (...) Myślę, że to zdecydowanie pomogło w jej przypadku. (...) Nie mam co do tego wątpliwości".

Szansa na wolność?

Jeśli chodzi o Evana Gershkovicha to przedstawiciele Rosji stwierdzają, że mogłaby ona rozważyć możliwość wymiany swych więzionych obywateli na reportera "Wall Street Journal" dopiero po wydaniu przez rosyjski sąd wyroku w sprawie jego działalności wywiadowczej. Wiceminister spraw zagranicznych FR Siergiej Riabkow powiedział agencji informacyjnej TASS, że "kwestia wymiany kogokolwiek może zostać rozważona po wydaniu przez sąd wyroku w sprawie konkretnego zarzutu", a rozmowy o ewentualnej wymianie mogą odbywać się za pośrednictwem specjalnego kanału, który ustanowiły w tym celu rosyjskie i amerykańskie służby bezpieczeństwa. "Mamy kanał roboczy, który był używany w przeszłości do osiągania konkretnych porozumień i te porozumienia zostały zrealizowane" – powiedział Riabkow, dodając że nie było potrzeby angażowania żadnego państwa trzeciego. USA naciskają na Rosję, aby ta zezwoliła jej ambasadzie na kontakt z Gershkovichem. W odpowiedzi Maria Zacharowa rzecznik rosyjskiego MSZ oświadczyła, że nastąpi to "we właściwym czasie, zgodnie z praktykami konsularnymi i rosyjskim ustawodawstwem". Dmitrij Pieskow 12 kwietnia 2023 roku ponownie podkreślił, że Gershkovichem został zatrzymany na gorącym uczynku. Zaprzeczył też doniesieniom Bloomberga jakoby Władimir Putin osobiście usankcjonował jego aresztowanie. "To nie jest prerogatywa prezydenta. To zależy od służb specjalnych, które wykonują swoją pracę" – powiedział podczas telekonferencji z dziennikarzami. Natomiast zdaniem pułkownika (w stanie spoczynku) Stephena T. Ganyara, byłego zastępcy asystenta sekretarza stanu w Biurze Spraw Polityczno-Wojskowych na którego powołuje się ABC News: "Putin wiedział, że gdy ten dziennikarz zostanie zatrzymany, natychmiast zostanie problemem dla rządu USA. Więc prawdopodobnie taki był zamiar. To jest całkiem celowe działanie". Ambasador USA w Rosji Lynne Tracy umożliwiono spotkanie z Gershkovichem dopiero 17 kwietnia 2022 roku, w przededniu rozprawy przed sądem w Moskwie w sprawie wniosku obrony o uchylenie aresztu. 18 kwietnia w trakcie rozprawy podtrzymano decyzję o tymczasowym aresztowaniu i nie wyrażono zgody na przeniesienie z aresztu w Lefortowie do innego więzienia. Odrzucono też wniosek o areszt domowy lub zwolnienie za kaucją. W oświadczeniu skierowanym do dziennikarzy po rozprawi Lynne Tracy stwierdziła, że "zarzuty przeciwko Evanowi są bezpodstawne". "Wzywamy Federację Rosyjską do natychmiastowego uwolnienia go. Wzywamy również do natychmiastowego uwolnienia Paula Whelana. Paul jest niesłusznie przetrzymywany w Rosji od ponad czterech lat" – powiedziała Tracy.

Roger Carstens, specjalny wysłannik prezydenta USA ds. zakładników, który będzie teraz kierował działaniami zmierzającymi do uwolnienia Gershkovicha, powiedział w wywiadzie dla ABC News, że "na poważnie zaczęto szkicować, jak mogą wyglądać negocjacje, ale my jeszcze się z nimi (Rosjanami - przyp. red.) nie spotkaliśmy, żeby przedyskutować, jak to zrobić". Jednocześnie stwierdził, że ma "znaczącą ofertę na stole", która umożliwiłaby również zwolnienie Paula Whelana. Cytowany uprzednio John Woodward twierdzi, że sprawa Greshkovicha "nie jest niczym nowym", a odnosząc się do jego zatrzymania uważa, że Putin postrzega potencjalną wymianę więźniów jako "użyteczne narzędzie" w uwalnianiu Rosjan przetrzymywanych w USA. "Będziemy musieli zobaczyć, jakie sygnały wysyłają Rosjanie. Jeśli chodzi o to, jakiego rodzaju wymianą mogliby być zainteresowani" - powiedział Woodward. 

Rosyjska metoda

Na kogo mógłby zostać wymieniony Gershkovich? W grę wchodzi wiele opcji, jednak wydaje się, że Rosjanie są szczególnie zainteresowani Siergiejem Czerkasowem - oficerem GRU, znanym jako Viktor Muller Ferreira, zatrzymanym w kwietniu 2022 roku w Niderlandach. Podawał się za obywatela brazylijskiego i zamierzał dostać się na staż, a w efekcie otrzymać pracę w Międzynarodowym Trybunale Karnym w Hadze. Według holenderskiej Generalnej Służby Wywiadu i Bezpieczeństwa (AIVD), gdyby ten plan się powiódł, mógłby on uzyskać dostęp do "bardzo cennych danych wywiadowczych dotyczących jego śledztwa MTK w sprawie zbrodni wojennych na Ukrainie, a nawet mógł wpłynąć na postępowanie karne przed trybunałem w Hadze". Czerkasow został deportowany 3 kwietnia 2022 roku do Brazylii, gdzie postawiono mu zarzuty oszustwa i kradzieży tożsamości, za co został skazany w lipcu 2022 roku na 15 lat więzienia. Według oskarżenia skierowanego przez Federalne Ministerstwa Spraw Publicznych - w latach 2012-2022 - Czerkasow 15 razy posługiwał się dokumentami wystawionymi na nazwisko Viktora Ferreiry, aby wjechać i wyjechać z Brazylii. Jest to stosunkowo wysoki wyrok biorąc pod uwagę rodzaj przestępstwa. Według portugalskiej sekcji BBC, Policja Federalna zabezpieczyła również pendrive'y, dyski twarde, portfele elektroniczne do przechowywania kryptowalut, a także zdjęcia dokumentów i ich zapis cyfrowy będące jego własnością wśród, których mają się znajdować sprawozdania z jego działalności wywiadowczej.

USA wystąpiły formalnie do władz Brazylii o ekstradycję Czerkasowa, który pod fałszywą tożsamością jako Viktor Muller Ferreira, ukończył studia magisterskie na Uniwersytecie Johnsa Hopkinsa i prowadził działalność wywiadowczą na ich terenie od 2017 do 2020 roku. Departament Sprawiedliwości USA 24 marca 2022 roku oskarżył go o szpiegostwo na rzecz obcego państwa, oszustwa bankowe i wizowe. Jak możemy przeczytać oficjalnym komunikacie wydanym przez Departament Sprawiedliwości, "rosyjski obywatel (Czerkasow - przyp. red) bezprawnie uzyskał wjazd do Stanów Zjednoczonych przy użyciu brazylijskiego nazwiska/pseudonimu w celu studiowania na uniwersytecie w Dystrykcie Kolumbii i uzyskania informacji", popełnił on "oszustwa wizowe, bankowe, elektroniczne i inne przestępstwa wynikające z jego nielegalnej działalności w Stanach Zjednoczonych". Pod koniec 2021 roku według CBS, Czerkasow rzekomo przesyłał informację wywiadowcze o polityce USA w sprawie potencjalnej inwazji Rosji na Ukrainę. Agenci FBI pojawili się w São Paulo i mieli rozmawiać z Czerkasowem, analizowali jego konta e-mailowe i badali jego pobyt w USA, Rosji i Brazylii. W tym miejscu należy zwrócić również uwagę na zastawiającą koincydencję czasową jaką jest zatrzymanie 29 marca 2022 roku przez FSB Evana Gershkovicha. Z tym, że należy zaznaczyć iż już we wrześniu 2022 roku Moskwa formalnie zażądała od Brazylii - podobnie jak USA - ekstradycji Czerkasowa do Rosji, gdzie rzekomo jest on poszukiwany za handel narkotykami. Jak piszą The Insider i Bellingcat, władze rosyjskie twierdzą, że nie jest szpiegiem GRU lecz zwykłym przestępcą, który ukrywa się przed rosyjskim wymiarem sprawiedliwości. Miał on kierować siatką przemytników, którzy dostarczali do Rosji heroinę. Brazylia otrzymała rosyjski akt oskarżenia, z którego wynika, że przemycał on narkotyki z Afganistanu przez Tadżykistan i sprzedawał je w Rosji w latach 2011-2013. Siergiej Czerkasow oficjalnie też przyznał się do zarzucanych mu przestępstw, a ponadto zażądał swego powrotu do Rosji. Najbardziej rażąca sprzecznością w rosyjskim wniosku jest fakt, że Czerkasow, jakoby poszukiwany w Rosji pod własnym nazwiskiem, przebywał na jej terenie w 2015 roku, 2017 roku, 2018 roku, 2020 roku i 2021 roku m.in. w Kaliningradzie, Moskwie czy Biełgorodzie. A w bazach osób poszukiwanych w sprawach narkotykowych pojawił się 22 czerwca 2022 roku, a więc dzień przed wysłaniem wniosku o jego ekstradycję.

To nie jest pierwszy raz, kiedy Rosja próbuje sprowadzić z powrotem "swoich ludzi" pod pretekstem prowadzonych śledztw przeciwko nim. Miało to miejsce np. w przypadku Artema Ussa, syna byłego gubernatora Kraju Krasnojarskiego zatrzymanego we Włoszech w październiku 2022 roku w związku z postawionymi mu w USA zarzutami dotyczącymi zakupu amerykańskiej technologii wojskowej i wenezuelskiej ropy w celu obejścia sankcji. W odpowiedzi na amerykański wniosek o jego ekstradycję władze rosyjskie, tak jak w przypadku Czerkasowa, wszczęły przeciwko niemu własne postępowanie karne pod zarzutem prania pieniędzy i stało się to już po jego aresztowaniu we Włoszech. Również gdy w 2017 roku w Turcji aresztowano Aleksandra Smirnowa, obywatela FR podejrzanego o współudział w zabójstwie Czeczena - Abdulvakhida Edilgerieva, jednego z przywódców Emiratu Kaukaskiego, to Francja wystąpiła o ekstradycję z powodu zarzutu o udział Smirnowa w otruciu Aleksandra Perepilicznego w 2012 roku, który miał zeznawać w sprawie rosyjskiej korupcji. Rosja również natychmiast zażądała jego wydania, twierdząc, że Smirnow jest faktycznie związany z mafią czeczeńską i poszukiwany w wielu krajach. Został on wymieniony przez Turcję za Tatarów Krymskich aresztowanych w Rosji. Jak ustaliły The Insider i Bellingcat, w rzeczywistości był to Alexander Fedin, funkcjonariusz FSB wchodzący w skład specjalnej jednostki "Wympieł".

Wracając do Czerksasowa, jak pisze brazylijski portal sampi.net.br, w marcu 2023 roku Edson Fachin, sędzia Najwyższego Sądu Federalnego Brazylii, już wstępnie zgodził się na rosyjski wniosek o ekstradycję. Warunkiem jego powrotu do Rosji jest jednak zakończenie śledztwa policji federalnej w sprawie możliwej działalności szpiegowskiej, prania brudnych pieniędzy, korupcji, nielegalnych transakcji finansowych i zakupu nieruchomości na terenie Brazylii. Pojawiły się także sugestie, przed planowaną na połowę kwietnia wizytą Siergieja Ławrowa, że mógłby on spróbować zawrzeć porozumienie dotyczące Czerkasowa w trakcie spotkania z Celso Amorimem, czołowym doradcą do spraw polityki zagranicznej prezydenta Luiza Inácio Luli da Silvy. Rosjanie mają też możliwości nacisku gospodarczego - mimo wojny pozostają głównym dostawcą nawozów dla brazylijskiego agrobiznesu. Handel dwustronny osiągnął w ubiegłym roku rekordową wartość 9,8 mld dolarów. Siergiej Ławrow w trakcie wizyty 17 kwietnia 2023 roku w Brazylii stwierdził, że obydwa kraje mają podobne poglądy na wojnę z Ukrainą. Według niego Rosjanom zależy na trwałym, a nie natychmiastowym rozwiązaniu konfliktu. Jest też bardzo prawdopodobne - jak pisze argentyński portal "diarioneuquino.com" - że rozmowy dotyczyły również Czerkasowa. Media brazylijskie zwracają też uwagę, że Czerkasow nie był jedynym Rosjaninem używającym paszportu tego kraju. Oprócz niego za obywateli Brazylii podawali się też : Michaił Waleriewicz Mikuszyn, zatrzymany w Norwegii jako José Assis Giammaria oraz Gerhard Daniel Campos Wittich - faktyczne nazwisko Szmyrew - podejrzewany w Grecji o działalność szpiegowską. Zwraca się uwagę, że łatwość uzyskania aktu urodzenia i innych dokumentów w Brazylii, do czasu uzyskania paszportu, jest niezwykle atrakcyjnym czynnikiem dla wielu służb wywiadowczych. 

Rozpoczął się więc swoisty wyścig pomiędzy Rosją a USA, dotyczący tego komu Brazylia wyda Czerkasowa. Jednak jego potencjalna deportacja do Stanów Zjednoczonych wydaje się być wątpliwa. Wynika to z m.in. z prorosyjskiej postawy prezydenta Luiza Inacia Luli da Silvy, który m.in. na początku kwietnia 2023 roku zaproponował Ukrainie, by ta oddała Rosji Krym w celu zakończenia wojny, a podczas wizyty (5-16 kwietnia 2023 r.) w Chinach oświadczył, że USA "muszą przestać zachęcać do wojny".

Potencjalna oferta

Według "WSJ" w grę wchodzi też możliwość dogadania się z sojusznikami USA – Łotwą i Słowenią – by ewentualnie zgodzili się na zwolnienie przetrzymywanych Rosjan w zamian za Whelana i Gershkovicha. Stąd też rozważa się rozmowy z Łotwą, gdzie w styczniu 2023 roku Państwowa Służba Bezpieczeństwa zatrzymała Marata Kasema, redaktora naczelnego portalu Sputnik Litwa. Jest on podejrzewany o dostarczanie zasobów finansowych kremlowskim źródłom propagandowym podlegającym sankcjom UE. Postępowanie karne zostało wszczęte w związku z możliwym naruszeniem przez niego właśnie unijnych sankcji. Kasem pomimo, że ma obywatelstwo łotewskie, od kilku lat przebywa w Moskwie, pracując dla grupy medialnej RT (wcześniej Russia Today), do której należy również Sputnik Litwa. Z kolei słoweńskie władze, także w grudniu 2022 roku, aresztowały małżeństwo Marie Mayer i Ludwiga Gischa podające się za obywateli Argentyny, które prowadziło internetową galerię sztuki w Lublanie. W rzeczywistości byli oni oficerami SWR i działali na terenie Europy. Oni również mogą być potencjalnie brani pod uwagę jeśli chodzi o wymianę.

USA mają jeszcze do zaoferowania wymianę Rosjan przebywających w tamtejszych więzieniach skazanych i oskarżonych o cyberprzestępstwa oraz potencjalne związki z rosyjskimi służbami specjalnymi. Wszyscy oni zostali zatrzymani poza Stanami Zjednoczonymi i sprowadzeni w ramach umów o ekstradycji.

• Roman Sielezniew, znany również pod pseudonimem hackerskim Track2, syn Walerija Sielezniewa deputowanego do Dumy Państwowej z ramienia Partii Liberalno-Demokratycznej. Został on zatrzymany 5 lipca 2014 roku na Malediwach, a następnie po ekstradycji do USA skazany w 2016 roku przez Sąd Okręgowy dla Zachodniego Dystryktu Waszyngtonu w Seattle, za włamanie do serwerów w celu kradzieży danych kart kredytowych, na 27 lat więzienia. Szacuje się, że w wyniku jego procederu straty poniesione przez firmy i instytucje finansowe to 169 milionów dolarów;
• Vladislav Klyushin, rosyjski biznesmen, założyciel i dyrektor generalny M-13, rosyjskiej firmy oferującej usługi monitorowania mediów i cyberbezpieczeństwa. W marcu 2021 roku został aresztowany po przybyciu do Szwajcarii na podstawie nakazu Departamentu Sprawiedliwości Stanów Zjednoczonych. Postawiono mu zarzut wykorzystywania poufnych danych skradzionych amerykańskim firmom. Został poddany ekstradycji ze Szwajcarii w 2021 roku i skazany - za wykorzystywanie poufnych informacji o wartości 90 milionów dolarów, zawierających dane o zarobkach firm takich jak Microsoft - przez sąd federalny w Bostonie w lutym 2023 roku.
• Ivan Ermakov był oficerem GRU z jednostki 26165 i wraz innymi oficerami GRU postawiony w stan oskarżenia przez ławę przysięgłych w Dystrykcie Kolumbii w związku ze śledztwem prokuratora Roberta Muellera w sprawie włamań do systemów komputerowych i ingerencji w wybory prezydenckie w USA w 2016 roku.
• Alexander Vinnik oskarżony o prowadzenie nielegalnej giełdy kryptowalut i wyprania 4 miliardów dolarów za pośrednictwem firmy BTC-e, która obsługiwała transakcje Bitcoinami, w tym powiązane z jednostką GRU nr 26165 znanej też pod nazwą "Fancy Bear". Został on zatrzymany w Grecji w 2017 roku. Początkowo poddano go ekstradycji do Francji, gdzie został skazany na pięć lat więzienia i grzywnę w wysokości 119 433 USD, a następnie wrócił do Grecji. Ostatecznie 4 sierpnia 2022 roku został poddany ekstradycji do Stanów Zjednoczonych w celu postawienia zarzutów prania pieniędzy i prowadzenia nielicencjonowanej firmy świadczącej usługi pieniężne w USA. Grozi mu za to do 55 lat więzienia. Reprezentujący go francuski prawnik, Frederic Belot, zaapelował o włączenie jego klienta do ewentualnej umowy wymiany więźniów, jaką Rosja mogła by dokonać z USA. Zwrócił się w tej sprawie o pośrednictwo patriarchy Cyryla.

Ich dalszy los, tak jak Whelana i Gershkovicha, jest zależny od tego jak potoczą się negocjacje.