Ze względu na trwający konflikt pomiędzy Ukrainą a Rosją istnieje realne zagrożenie użyciem broni masowego rażenia. Obecnie jej komponenty określa się akronimem CBRNE. Są to zagrożenia wynikające z celowego użycia czynnika chemicznego, biologicznego, radiacyjnego, nuklearnego oraz wybuchowego. Użycie np. broni chemicznej nie jest odosobnionym przypadkiem. Bojowe środki trujące były wykorzystane podczas zamachu w tokijskim metrze (sarin), działań zbrojnych w Syrii (sarin, chlor), w otruciu Siergieja Skripala czy Aleksieja Nawalnego (nowiczok). Silnie toksyczny polon-210 użyty został natomiast w celu otrucia Aleksandra Litwinienki. Czynniki CBRNE mogą także posłużyć jako narzędzie w terrorze kryminalnym. Są bowiem znane przypadki wykorzystania kwasów powodujących rozległe oparzenia chemiczne, np. w celu zastraszenia świadków, czy rozpylenie środków drażniących w zamkniętym pomieszczeniu podczas czynności dochodzeniowo-śledczych. Dużym niebezpieczeństwem obarczone są także działania w ramach ujawnienia nielegalnych laboratoriów narkotykowych, gdzie występuje wiele trujących substancji chemicznych, które najczęściej przechowywanie są w nieodpowiedni sposób. Zetknięcie się z wcześniej wymienionymi zagrożeniami w środowisku cywilnym, to także zdarzenia w transporcie materiałów niebezpiecznych, awarie przemysłowe, epidemie czy wypadki w elektrowniach jądrowych. Skażenie będzie dotyczyło w takich przypadkach pełniących służbę funkcjonariuszy, ich wyposażenia oraz przede wszystkim osób cywilnych. W celu zmniejszenia jego skutków należy przeprowadzić jak najszybciej czynności dekontaminacyjne. Sprawdzą się w takim przypadku tzw. indywidualne zestawy dekontaminacyjne (ang. Personal Decontamination Kit). Pakiety takie służą do dekontaminacji środków ochrony indywidualnej funkcjonariuszy, ich oporządzenia (np. jednostek broni), ale także skażonych części ciała. Usunięcie czynnika niebezpiecznego pozwala ograniczyć rozprzestrzenianie się skażenia (kontaminacja wtórna) oraz zmniejsza negatywne oddziaływanie na organizm człowieka.

Dekontaminacja to proces polegający na usunięciu czynnika chemicznego, biologicznego i promieniotwórczego. Proces powinien przebiegać dwuetapowo. Pierwszy etap to dekontaminacja wstępna, która dąży do zminimalizowania oddziaływania czynnika niebezpiecznego poprzez jego częściowe usunięcie. Drugi etap to dekontaminacja właściwa, która dąży do całkowitego usunięcia czynnika niebezpiecznego. Ze względu na dynamikę działań, niekorzystne warunki atmosferyczne czy ciężki stan osoby poszkodowanej, dekontaminacja wstępna może nie być w 100 proc. skuteczna. Powoduje to, iż czynnik niebezpieczny w pewnym stopniu nadal występuje, co jest przyczyną kontaminacji wtórnej oraz dalszego oddziaływania na organizm. Dlatego obligatoryjnie musi zostać przeprowadzona dekontaminacja właściwa. W zagranicznych procedurach pojawia się postępowanie Rapid Spot Decontamination. Jest to szybka, punktowa dekontaminacja, którą rozważa się podczas działań w strefie niebezpiecznej. Polega na szybkim przetarciu miejsc gdzie widoczny jest czynnik niebezpieczny, bez usuwania odzieży. Postępowanie odnosi się do pomocy osobom poszkodowanym, a jego wdrożenie wynika głównie z długiego czasu ewakuacji rannych.

Indywidualne pakiety dekontaminacyjne to kompaktowe i gotowe do natychmiastowego użycia zestawy. Substancje czynne stanowią najczęściej sorbenty, których mechanizm działania polega na zmniejszeniu ilości czynnika niebezpiecznego powodując wiązanie substancji na swojej powierzchni (adsorpcja) lub w całej objętości (absorpcja). Stosowane sorbenty to związki nieorganiczne naturalne (np. zeolity, glinokrzemiany, sproszkowane skały wapienne), związki sztuczne (np. polietylenowe, polistyrenowe, poliuretanowe), związki katalityczne (np. materiały polimerowe, żywice jonowymienne) czy nanosorbenty, które charakteryzują się bardzo małymi wymiarami cząsteczek oraz o wiele większą powierzchnią sorpcyjną w stosunku do tradycyjnych sorbentów. W pakietach dekontaminacyjnych stosuje się także substancje chemiczne, które powodują neutralizację czynnika niebezpiecznego za pomocą alkalicznej hydrolizy. Materiały używane do produkcji zestawów nie stwarzają zagrożenia dla zdrowia i życia ratowników oraz poszkodowanych. Posiadają również odpowiednie dopuszczenia medyczne, pozwalające na stosowanie ich na skóry oraz błon śluzowych. Na rynku dostępne są jednak pakiety, które w miarę możliwości należy po użyciu jak najszybciej spłukać wodą, ze względu na możliwe negatywne działanie. Zestawy dekontaminacyjne mają postać stałą (proszek), specjalnych ściereczek, rękawic czy gąbek. Niektóre produkty trwale zatrzymują czynnik niebezpieczny wewnątrz materiału uniemożliwiając jego dalsze przenoszenie, co powoduje zmniejszenie ryzyka kontaminacji wtórnej. Mogą również bezpiecznie neutralizować substancję niebezpieczną.

Indywidualne pakiety dekontaminacyjne w postaci proszku nanosi się na gołą skórę po czym usuwa się je gazikiem. W przypadku specjalnych ściereczek lub rękawic, przeciera się skażone części ciała, kombinezonu ochronnego lub oporządzenia. Choć użycie pakietów dekontaminacyjnych jest dosyć intuicyjne, to z doświadczeń autorów wynika, że bardzo ważnym elementem szybkiego i skutecznego stosowania zestawów jest odbycie szkolenia z tego zakresu. Badania potwierdzają, że wykorzystanie zestawów dekontaminacyjnych poprawia skuteczność dekontaminacji właściwej, poprzez częściowe usunięcie czynnika niebezpiecznego w przypadku skażenia osób poszkodowanych.

Należy podkreślić, iż indywidualne zestawy dekontaminacyjne nie są wynalazkiem XXI wieku. Były stosowane już podczas II wojny światowej. Przykładem jest pakiet Hautentgiftungsmittel (fot. 7), zawierający podchloryn wapnia i znajdujący się na wyposażeniu wojsk III Rzeszy. Wraz ze zmianą specyfiki zagrożeń oraz rozwoju technologii zestawy oczywiście cały czas udoskonalano. Praktycznie większość armii posiadała swoje rozwiązania. Początkowo opierały się one na technologii chemicznej neutralizacji, a z biegiem czasu coraz częściej wykorzystywano metodę sorpcji.

Przykładowo, w Ludowym Wojsku Polskim stosowano Indywidualny Pakiet Przeciwchemiczny 51M. Składał się z one dwóch plastikowych pojemników z roztworami dekontaminacyjnymi oraz dwóch szklanych ampułek. Pierwszy pojemnik zawierał roztwór krezolanu sodu w alkoholu etylowym, a drugi - roztwór chlorku cynku i etanolu wraz ze szklanym pojemnikiem z monochloraminą. Substancją chemiczną w szklanych ampułkach był azotyn izoamylu. Dodatkowo zestaw zawierał cztery gaziki. Środki dekontaminacyjne służyły do neutralizacji związków fosforoorganicznych i parzących oraz łagodziły objawy zatrucia środkami drażniącymi i duszącymi. Użycie polegało na wstępnym usunięciu czynnika niebezpiecznego za pomocą gazików, a następnie roztworem dekontaminacyjnym zwilżało się kolejne gaziki i przecierało skażone części ciała chroniąc oczy poszkodowanego. W przypadku bólu nosa, gardła i klatki piersiowej przełamywało się szklane ampułki po czym wąchało się ich zawartość.

W przypadku braku indywidualnych pakietów dekontaminacyjnych stosuje się ogólnodostępne materiały chłonne, takie jak np. ściereczki z mikrofibry, ręczniki papierowe, jałowe gazy, chusty trójkątne czy bandaże. Chusteczki nawilżane będą skuteczne w przypadku czynnika stałego lub zaschniętych plam. Mogą one jednak zwiększyć wchłanianie użytego czynnika niebezpiecznego oraz powodować kontaminację wtórną ze względu na małą sorpcje. Dlatego chusteczki nawilżane należy używać razem z materiałem chłonnym. Co ważne, na bazie wcześniej wymienionego sprzętu można stworzyć improwizowane pakiety dekontaminacyjne. Należy jednak oczywiście dążyć do pozyskania i stosowania dedykowanego sprzętu.

Tak jak wspomniano, niebezpieczeństwo użycia czynników CBRNE jest obecnie duże. Czy to podczas działań militarnych, aktów terroru czy katastrof przemysłowych. Zalety indywidualnych pakietów dekontaminacyjnych to gotowość do natychmiastowego użycia, kompaktowa budowa, zmniejszenie ryzyka wystąpienia hipotermii, spowodowanej spłukiwaniem ciała poszkodowanego chłodną/zimną wodą, brak generowania dużych ilości odpadów podekontaminacyjnych, możliwość wykorzystania w trudnych warunkach terenowych ze względu na brak potrzeby dostępu do bieżącej wody, duża skuteczność poparta bardzo często badaniami.

Autorzy: Mł. asp. mgr Kamil Biały, nadkom. Norbert Wilczyński, st. kpt. mgr. inż. Łukasz Faralisz, st. kpt. mgr inż. Artur Wydra

Nadkom. Norbert Wilczyński - w służbie w Policji od 2001 roku. Obecnie Zastępca Naczelnika Wydziału ds zwalczania przestępczości pseudokibiców KWP w Katowicach. 12 lat w Wydziale dz ZPN Zarządu w Katowicach CBSP. Instruktor likwidacji nielegalnych laboratoriów narkotykowych CEPOL oraz CBSP, wykładowca WNS UŚ w Katowicach, Szkoły Policji w Pile, Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury. Absolwent Kursów DEA, Cepol, Europol, PSP.

Mł. asp. mgr Kamil Biały - wykładowca Centralnej Szkoły PSP w Częstochowie. Technik pożarnictwa, ukończył pielęgniarstwo, a także studia podyplomowe m.in. z nadzoru sanitarno-epidemiologicznego. Ma uprawnienia instruktora oraz technika symulacji medycznej. Współautor publikacji dotyczących m.in. działań medycznych wobec osób zakażonych czynnikiem biologicznym, skutków działania broni chemicznej, bioterroryzmu w praktyce personelu medycznego, efektywności dekontaminacji wstępnej czy symptomów zdarzeń CBRNE.

St. kpt. mgr inż. Wydra Artur - Kierownik Zespołu Przedmiotowego, Wykładowca, Instruktor Taktyki Działań Ratowniczych w Centralnej Szkole PSP w Częstochowie. Absolwent studiów inżynierskich, magisterskich oraz podyplomowych (Bezpieczeństwo Energetyki Jądrowej) w Szkole Głównej Służby Pożarniczej. Wieloletni wykładowca i instruktor na szkoleniach CBRN i specjalistycznych kursach ratownictwa chemiczno-ekologicznego organizowanych na terenie CS PSP. Prowadzi stałą współpracę z Organizacją ds. Przeciwdziałania Broni Chemicznej (OPCW).

St. kpt. mgr inż. poż. Łukasz Faralisz - zastępca dowódcy Jednostki Ratowniczo-Gaśniczej nr 6 w Warszawie, siedziby Specjalistycznej Grupy Ratownictwa Chemiczno-Ekologicznego WARSZAWA 6. Wykładowca w ramach szkolenia podstawowego  z zakresu ratownictwa chemicznego i ekologicznego oraz szkoleń specjalistycznych z dziedziny ratownictwa chemicznego i ekologicznego.